8 ekonomika bilim tiykarlarí

Taza báseki
bazarı


Monopolistik
báseki bazarı


Oligopolistik bazar


Taza monopol bazar



Monopolistlik báseki bazarı dep bir-birine uqsas, bir túrdegi tovarlar júdá kóp satıwshılar tárepinen satılatuǵın, basqa satıwshılardıń kiriwi ańsat hám satıwshılar tárepinen tovar nırqına belgili bir qadaǵalaw ornatıw múmkin bolǵan bazarǵa aytıladı. Bunday bazar túrine mısal etip túrli turmıslıq xızmet bazarı, uluwma awqatlanıw orınları hám ayaq-kiyim bazarların keltiriwimiz múmkin.
Oligopoliya — bir neshe iri firmalardıń monopol bazarı. Bul bazarda nırqlar bir neshe firmalar tárepinen qadaǵalanadı hám oǵan basqa satıwshılardıń kiriwine belgili bir tosqınlıqlar payda boladı. Respub- likamızdaǵı uyalı telefon baylanısı xızmeti bazarı, salqın ishimlikler bazarı, muzqaymaq bazarı sıyaqlı bazarlar oligopoliyaǵa mısal boladı.
Taza monopol bazar ında monopolist — satıwshı nırq ústinen qada- ǵalaw ornatadı. Qarıydarlardıń tańlaw imkaniyatı joq bolǵanlıǵınan olar tovardı monopolist belgilegen nırqta satıp alıwǵa májbúr boladı. Monopolistlik bazarda jeke húkimdar bolǵanlıǵı ushın onı tovarlardıń sapası, óndiriste jańa texnologiyalardı qollanıw, sıyaqlı táshwishler qızıqtırmaydı. Qullası, monopol bazarınıń payda bolıwı tek tutınıwshı qarıydarlar qaltasına ǵana zıyan bolmastan, al, pútkil ekonomikanıń rawajlanıwına tosqınlıq boladı eken.


Monopolistlik báseki bazarı — bir túrdegi tovarlar júdá kóp satıwshılar tárepinen satılatuǵın, basqa satıwshılardıń kiriwi ańsat hám satıwshılar tárepinen tovar nırqına belgili bir qadaǵalaw ornatıw múmkin bolǵan bazar.
Oligopoliyalıq bazar — bir neshe iri firmalardıń monopoliya bazarı.
Mámleketlik áhmiyetke iye bolǵan geypara óndiris tarawları hám tarmaq- ları bile tura monopoliyalastırılǵan boladı. Bunday monopol kárxanalar hám tarawlar — tábiyiy monopoliyalar dep ataladı. Tábiyiy monopoliyalarǵa temirjol xızmeti, aviaciya transportı, telefon-telegraf baylanısı, elektr energetikası tar- maǵı, gaz hám suw menen támiyinlew sıyaqlı bir qatar kárxanalardı mısal etip keltiriw múmkin. Tábiyiy monopoliyalar mámleket tárepinen tártipke salınıp turıladı. Olar ushın nırqtıń eń joqarı dárejesi belgilenip, nırqlardıń artıwı hám xızmetlerdiń kemeyip ketiwine mámleket tárepinen jol qoyılmaydı.

Mámleketimizde Ózbekstan Respublikasi Monopoliyaǵa qarsı gu’resiw komiteti dúzilgen. Onıń wazıypası ekonomikadaǵı monopoliyanı saplastırıw, isbilermenlik hám básekini qollap-quwatlawdan ibarat.
Respublikamızda básekige sharayat tayarlaw hám monopoliyalarǵa qarsı gúresiw bazar reformalarınıń áhmiyetli tárepi esaplanadı. Básekini rawaj- landırıwǵa qaratılǵan Prezident pármanları, húkimet qararları shıǵarılǵan
hám nızamlar qabıl etilgen. Atap aytqanda, «Monopolistlik iskerlikti sheklew haqqında» ǵı nızamǵa muwapıq bazarda satıwshı, firmalardıń:

• 
  bile tura tovarlar jetispewshiligin keltirip shıǵarıw;
  
• 
  nırqlar ústinen óz qadaǵalawın ornatıw;
  
• 
  basqa básekiles firmalardıń bazarǵa kirip keliwine tosqınlıq etiw sıyaqlı iskerligi qadaǵan yetilgen.
  

Bul nızamdı buzǵanlar ushın qarsılasına keltirilgen zıyandı qaplaw, járiyma tólew hám nahaqlıq penen kórilgen paydadan ayırıw sıyaqlı eko- nomikalıq jazalar belgilengen.

1. 
   Monopolistlik báseki bazarı taza báseki bazarınan qaysı ózgesheligi menen parqlanadı?
   
2. 
   Taza monopoliyanıń oligopoliyadan parqı ne?
   
3. 
   Ne ushın geybir bazarda monopoliya júzege keledi?
   
4. 
   Monopoliyanıń qanday ekonomikalıq zıyanı bar?
   
5. 
   Monopoliyaǵa qarsı nızamshılıq nege payda bolǵan?
   
6. 
   Tábiyiy monopoliyalarǵa mısallar keltiriń.
   
7. 
   Respublikamız bazar ekonomikasına ótiwinde monopoliyaǵa qarsı nızam- lardıń qanday áhmiyeti bar?
   
8. 
   Sizińshe, qaysı tarawlarda mámleket monopoliyası saqlap qalınǵanı, qaysı tarawlarda monopoliyanıń ulıwma bolmaǵanı maqul dep oylaysız? Pikirińizdi tiykarlań.
   
9. 
   Tómende sanap ótilgen tarawlardıń qaysı birinde monopoliya, oligo- poliya, monopolistlik báseki hám taza báseki bar bolıwı múmkin:
   
   1. 
      samolyotsazlıq; b) mineral suw islep shıǵarıw; d) ayaq kiyim islep shıǵarıw; e) avtomobilsazlıq; f) konditer ónimlerin islep shıǵarıw; g) uyalı baylanıs xızmeti; h) nan pisirip satıw.