8-bap. MonopoliYa

8.2. Baha dúzilisinde «úlken barmaq» qaǵıydası

Kópshilik jaǵdayda firmanıń basshıları orta hám shekli dáramat sızıqları haqqında maǵlıwmatlarǵa iye bola almaydı.
Sonıń menen birge olar firmalardıń shekli shıǵınlar haqqındaǵı maǵlıwmatlarına iye bolıwı múmkin. Bunday jaǵdayda MR hám MS tiń teńlik shártin universal qaǵıyda túrinde ózgertip, ámelde jeńil qollanıwǵa hám paydalanıw múmkinshiligin ańsatlastırıwǵa erisemiz.
Haqıyqattan:
P ǵa kóbeytip hám bólsek: Talap elastiklilik koeffisenti: ; bunnan
(1)
(1) - formula baha dúzilisi ushın «úlken barmaq» qaǵıydası dep ataladı.
- bahanıń shekli shıǵınlardan ayırmasınıń baha boyınsha prosentin ańlatadı. (1) den baha: (2)

8.3. Monopoliya jaǵdayında salıqtıń tásiri

Biz aytıp ótkenimizdey konkurensiya jaǵdayında óndiriwshiler ushın salıqtıń muǵdarı bahanı joqarılatadı hám bunıń tásirin qarıydarlar da, satıwshılar da birdey kóredi, biraq bahanıń ósiw dárejesi salıqtıń muǵdarınan az boladı. Monopoliya jaǵdayında baha salıqtıń muǵdarına teń bolǵan dárejede ósedi hám onıń nátiyjesi qarıydarǵa keri tásir jasaydı.
Meyli, salıqtıń muǵdarı hár bir birlik satılǵan ónim ushın t birlikke kóbeysin. Bunnan firmanıń shekli orta, shıǵınları da t birlikke joqarılaydı, yaǵnıy: MS₁=MS+t Demek grafikte shekli shıǵınlar sızıǵı t birlikke joqarı jıljıydı. Bul jerde P₀,Q₀-salıq salınbastan aldıńǵı sáykes baha hám óndiris kólemi; P₁,Q₁-salıq salınǵannan keyingi baha hám kólem. MS sızıǵınıń bunday jılısıwı nátiyjesinde P₁>P₀, Q₁0 bolıp bahanıń MS ǵa qatnası talap elastikliligine baylanıslı, yaǵnıy ; bolıwı múmkin. (2-súwret)

2-súwret

8.4. Jetilisken konkurensiya hám monopol firmalardıń ayırmashılıǵı hám kórsetkishleri.

Jetilisken konkurensiya jaǵdayında firma islep shıǵarǵan ónimniń bahası (P) shekli shıǵınnıń (MS) muǵdarına teń, al monopoliya jaǵdayında P>MC. Demek firmalardıń monopol ústemligin ólshew ushın-paydanı maksimumlastıratuǵın bahanıń, shekli shıǵınlardan qansha muǵdarda joqarı ekenligin kórsetetuǵın shama qollanıladı. Bunıń ushın mikroekonomikada Abba Lerner kórsetkishi qollanıladı:
, (1)
Jetilisken konkurent firmalar ushın P=MC, L=0 L qansha úlken bolsa monopol ústemlik te sonsha joqarı boladı.
Monopol ústemliktiń koeffisenti (L) talap elastikliligi (E_d) arqalı da ańlatılıwı múmkin. Bunıń ushın baha dúzilisiniń «úlken barmaq» qaǵıydasınan paydalanamız.

Bunı (1) ge qoysaq:
(2)
Sonıń menen birge tómendegilerdi atap ótiwimiz kerek: firma monopol ústemlikke iye bolǵanı menen kóp payda ala bermewi múmkin, onıń muǵdarı ortasha shıǵınnıń bahaǵa qatnasına baylanıslı. Bir firma ekinshi firmaǵa salıstırǵanda monopol ústemliligi joqarı bolıp, biraq ortasha shıǵınları kóp bolsa nátiyjede az paydaǵa iye boladı, yaǵnıy hám kerisinshe. (2) den tómendegi juwmaqqa kelemiz, firma ushın talap elastikliligi qansha tómen bolsa, bul firma sonsha úlken monopol ústemlikke iye boladı. Al firma ushın talap elastikliligin tómendegi úsh faktor belgileydi:
1) Bazar talabınıń elastikliligi, yaǵnıy bul faktor monopol ústemliliktiń potensialın shegaralaydı. Egerde bazarda bir firma bolsa, bunıń talap sızıǵı bazar talap sızıǵı menen birdey: al bir neshe firmalar bolsa, hár bir firmanıń monopol ústemliligi bazar talabı elastikliligine tolıq baylanıslı boladı.
2) Bazardaǵı firmalar sanı. Firmalar bazarda qansha kóp bolsa hár bir firmanıń monopollıq ústemliligi sonsha tómenleydi. Egerde bazardıń kóp bólegin bir neshe firma iyelese bazar konsentrasiyalanǵan delinedi. Firmalardıń bazarǵa keliwine tábiyǵıy tosqınlıqlar da bolıwı múmkin: texnologiyalarǵa patent, kontrakt (avtorlıq huqıq), húkimetlik lisenziya, masshtab nátiyjeligi (oń bolǵan jaǵdayda).
3) Firmalardıń óz-ara háreketi yamasa konkurent strategiyası:
a) agressiv konkurensiya (bahanı tómenletiw arqalı);
b) trestke qarsı nızamların buzıp kartel dúziw (óz-ara kelisip óndiris kólemin shegaralaw hám bahanı joqarılatıw);