7-Mavzu: Markaziy Osiyolik qomusiy mutafakkirlarning dunyo sivilizatsiyasida tutgan о’rni

-Saolibiy (X-XI)ning «Latoif al-Maorif» («Ajoyib ma’lumotlar»), as-Samoniy (XIII)ning «Kitob an-ansob» («Nasablar haqida kitob»), Oqut al-Hamaviy (XIII)ning «Mо’jam al-udabo» («Adiblar lug’ati»), «Mо’jam al-buldon» («Shaharlar lug’ati»), al-Qiftiy (XIII)ning «Tarix al-hukamo» («Donishmandlar tarixi»), Ibn Xallikon (X)ning «Vafoyat al-ayan» («Mashhur kishilar vafoti») kabilarda keltirilgan ma’lumotlarga asoslanilsa, X-XI asrlarda Xorazmda aniq va tabiiy fanlar bilan bir qatorda adabiyotshunoslik ham rivojlanganligining guvohi bо’lamiz.
Zero, Xorazmshoh kabi uning vaziri as-Sahliy ham ilmli, adabiyot va she’riyatni qadrlaydigan, о’zi ham shu jabhada ijod qilgan fozil kishi edi. Beruniy, Ibn Sino, Mashihiy va boshqa olimlar unga bag’ishlab asarlar yozganlar va uning nomini hurmat bilan zikr qiladilar. Shu bois aniq va tabiiy fanlar barobarida akademiyada adabiyot va tilshunoslikka ham jiddiy e’tibor berilgan va zamonasining mashhur adiblari Xorazmshoh saroyiga tо’plangan. Ularning orasida she’riyat va sо’z ustasi Ahmad ibn Muhammad as-Saxriy (vaf. 1015) bor edi. U Xorazmshohga va uning vaziriga atab qasidalar, madhiyalar bitgani ma’lum, lekin ular bizga qadar yetib kelmagan.
Bu yerda yana Abdulloh ibn Hamid, Abu Sayid ibn Shabib Abul-Xasan ibn Ma’mun, Abu Abdulloh at-Tojir, Ibrohim Raqqoniy kabi shoirlar ham badIIy ijod bilan shug’ullanganlar, she’riy devonlar, qasida va madhiyalar yozganlar. Ular haqidagi ma’lumotlar as-Saolibiyning «Yatimat ad-dahr» asarida berilgan.
Bulardan tashqari Beruniy ham boshqa fanlar qatorida she’riyat va adabiyotni yaxshi bilgan va hatto о’zining tabiiy fanlarga oid bо’lgan «Mineralogiya», «Kitob as-saydana» kabi asarlarida mutaqaddim shoirlarning asarlaridan kо’plab she’riy parchalar keltiradi. Ular tavsif qilinayotgan u yoki bu moddaning sifatini bо’rttirib kо’rsatish, yoki tavsif mazmunini kuchaytirish uchun xizmat qilgan.
Adiblardan tashqari bu davrda Xorazmda bir qancha tilshunoslar ham ijod etib, ular о’z asarlarida о’sha davrning ilmiy tili bо’lgan arab tili grammatikasini bir tizimga soldilar, lug’atlar va til о’rganish bо’yicha qо’llanmalar yaratdilar. Xulosa qilib aytganda Xorazm Ma’mun akademiyasida aniq va tabiiy fanlarga parallel holda ijtimoiy fan sohalarida ham ilmiy izlanishlar olib borildi. Ularning samarasi о’laroq yozilgan asarlarning aksariyati hali о’z tadqiqotchilarini kutmoqda.
Xorazm Ma’mun akademiyasida aniq fanlar sohasida muhim ishlar amalga oshirildi. Bular, asosan, akademiyaning faol vakillari Ibn Iroq, Beruniy, al-Masihiy, Ibn Sino, Hammor nomlari bilan bog’liqdir. Xususan, Ibn Iroq bu sohada Beruniyga ustozlik qilgani ma’lum. U matematika va astronomiyaga oid 30 ga yaqin asar yozgan. Fan tarixida birinchi bо’lib sferik sinuslar teoremasini isbotladi va muntazam yetti burchaklining tomonini aniqlash uchun tenglamani konus kesimlari yordamida yechdi.
Ibn Iroq akdemiyasidagi astronomiya bо’yicha amalga oshirilgan ishlarga rahbarlik qildi. Xususan, uning boshchiligida Beruniy ham bu vaqtda aniq fan sohalarida qator yangiliklar yaratdi. Jumladan, u trigonometriyada birinchi marta radiusi 1 bо’lgan aylanani muomalaga kiritdi, trigonometrik chiziqlarni funksiya deb qaray boshladi, asosi 2 bо’lgan geometrik progressiyaning 64 ta hadining yig’indisini hisobladi, proyeksiyalashning yangi usullarini Ixtiro qildi, triangulyatsiya usulini Ixtiro qildi, elektr va magnetizm hodisalarini ochdi, chiziqli va kvadratik interpolyatsiyalash usullarini ixtiro qildi.
Beruniy yozgan 150 ga yaqin asarlarning aksariyatini astronomiya va matematikaga oidlari tashkil qiladi.
Abul