7-Mavzu: Markaziy Osiyolik qomusiy mutafakkirlarning dunyo sivilizatsiyasida tutgan о’rni

-I-Xayr Hammor, Abu Sahl Masihiy, Abu Ali Ibn Sinolar kо’proq tabobat bilan mashg’ul bо’lsalar-da, aniq fanlar sohasida ham sezilarli iz qoldirdilar. Xususan, Hammor teng yonli uchburchaklarning asosidagi burchaklariga oid bir teoremani isbotlagan. Bu teorema uning nomi bilan «Shakl al-Hammoriy» ya’ni «Hammoriy teoremasi» deb mashhur bо’lgan.
Ibn Sinoning 20 ga yaqin asarlarida aniq fanlarga doir masalalar yoritilgan bо’lib, ular geometriya, astronomik asboblar, ko’zatishlar, osmon jismlari holati bilan bog’liqdir. Astronomik asboblar yasash sohasida olib borgan izlanishlari natijasida XVI asrdan boshlab «nonius» deb atalgan asbobni Ixtiro qilishga muvaffaq bо’ldi.
Akademiyada faoliyat kо’rsatgan al-Xububiy va al-Masihiylar esa о’zlarining о’nga yaqin matematik va astronomik asarlari bilan shu yerdagi aniq fanlarning mavqeini kо’rsatishga xizmat qildilar.
Oxirgi о’n yilliklardagi tadqiqotlarning kо’rsatishicha, Xorazmda ancha eski tarixnavislik an’anasi mavjud bо’lgan va Ma’mun akademiyasi faoliyat olib borgan yillarda va undan biroz avval bu an’anani Beruniy davom ettirgan. Gap shundaki, algebra fanining otasi sifatida mashhur bо’lgan buyuk olim Muhammad Ibn Muso al-Xorazmiy tarixnavislik sohasida ham xalifalikning eng ilg’or va peshvo olimlaridan bо’lgan va «Kitob at-tarix» nomli asar yozgan. Buyuk olimning bu asari yaxlit holda saqlanmay, bizgacha turli mualliflarning asarlari tarkibida yetib kelgan.
Saqlangan parchalardan kо’rinishicha, asar solnoma tarzida yozilgan, ya’ni unda har bir yildagi voqealar alohida bayon qilingan. Bu parchalar tо’qqizta muallifning asarlarida yetib kelgan. Ular Abu Rayhon Beruniy, Y. Oqut al- Hamaviy, (1119-1229), al-Oqubiy (vaf. 900), suryoniy olim Elia Bar Shinaya (975-1050), Hamza al-Isfahoniy (893-970), Abu Ja’far at-Tabariy (839-923), Ahmad ibn Abu Tohir Tayfur (819-893), «Tarixi xulofo» (XI asr) nomli muallifi noma’lum asar va Ibn Badruh (XIII