7-Mavzu: Markaziy Osiyolik qomusiy mutafakkirlarning dunyo sivilizatsiyasida tutgan о’rni

-XIV asr).
Beruniy «Kitob at-tarix»dan ikki parchani keltirgan. Bulardan biri uning «Yodgorliklar» asarida bо’lib, al-Xorazmiy asarining boshlang’ich qismidan bо’lishi ehtimol. Parchada aytilgan: «Payg’ambar alayhissalomning tiriklik vaqtidagi ahvoli va vafoti. Payg’ambar alayhissalom «As’hobi fil» Makkaga kelganidan ellik kun keyin tug’ildi. Bu voqea Muhammad Ibn Muso al-Xorazmiyning «Kitob at-tarix» asaridagi sо’ziga kо’ra dо’shanba kechasi daymohning о’n yettinchisi, Anusherxon podshohligining qirq ikkinchi yilda yoki Iskandar tarixining sakkiz yo’z sakson ikkinchi yili, naysonning yigirmanchi kunida edi». Bu yerda keltirilgan sana 571 yil 20 aprelga tо’g’ri keladi.
Beruniy qalamiga mansub haqiqiy tarixiy mavzudagi asar «Xorazmning mashhur kishilari» yoki «Xorazm tarixi»dir. Asar tо’liq holda saqlanmagan, faqat uning yirik bir parchasi Abul Fazl Bayhaqiyning Sulton Mas’ud G’aznaviyga bag’ishlangan. «Tarixi Mas’udiy» asarida yetib kelgan. Demak, izlanishlar kо’rsatadiki, al-Xorazmiyning «Kitob at-tarix» kitobi xalifalikdagi eng ilk tarixiy asarlardan bо’lib, tarix fani sohasida an’anaga asos soldi va kо’plab musulmon muarrihlarning ijodiga salmoqli ta’sir kо’rsatdi. U olimlar qatorida Beruniy ham bо’lib, uning «Yodgorliklar» asaridagi «Payg’ambar alayhissalom hodisalarining yil hisoblari» va «Xalifalar va imomlarning ismlari, ularning davrlaridagi fathlar» jadvallari al-Xorazmiy asarining bevosita ta’siri deb qaralishi mumkin. Shu bilan birga «Yodgorliklar»ning tо’la mazmuni va «Qonuni Mas’udiy»ning ikki maqolasi turli xalqlar tarixidagi bir xususiy masala – xronologiyaning bayonidan iborat. Albatta, bu asarlar tavsifiy, voqeiy tarix bо’lmasa-da, mazkur tarixiy masala bо’yicha muhim xujjat hisoblanadi. Xuddi shu aytilganlar «Tafhim»ning oltinchi bobi-»xronologiya»ga ham taalluqlidir.
Islom davrida odat bо’lgan bir an’anaga kо’ra ulamo va fozil kishilar odatda podshoh va sultonlarning saroylarida tо’planganlar. Bu an’anani Xalifa al