7-mavzu: klassik iqtisodiy maktabning to`la shakillanishi va a

Daromadlar to'g'risida ta'limot 

A.Smit  kapitalistik  jamiyatning  sinfiy  strukturasini  baholashda  fiziokratlarga 

nisbatan  ancha  ilgarilab  ketdi.  U  ishlab  chiqarish  vositalariga  bo'lgan  munosabatiga  ko'ra 

uch sinfni ajratib berdi: ishchilar, kapitalistlar va er egalari.  

Har bir sinf o'zining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, er egalari esa 

renta  oladilar.  Smit  turli  qatlam  va  oraliq  guruhlar  mavjudligini  ham  aniqladi  va  asosiy 

sinflar  deb  atalmish  daromadni  oladilar,  barcha  boshqa  guruhlarning  daromadi  esa  qayta 

taqsimlangan yoki ikkilamchidir. 

  

Ish haqi, ya'ni ishchining daromadi Smitning fikri bo'yicha mehnat mahsuloti bo'lib, 

mehnat uchun to'lanadigan tabiiy mukofotdir, oddiy takror ishlab chiqarishda ham mehnat 

haqi  mavjuddir.  U  oddiy  ishlab  chiqaruvchi  bilan  yollanma  ishchining  daromadlarini  bir 

deb bildi. Oddiy takror ishlab chiqarishda «ish haqi» ishchining butun mehnat mahsulotiga 

teng.  

Smit  ish  haqi  masalasini  ilk  klassik  maktab  vakili  va  fiziokratlaridan,  ya'ni  F.Kene 

va  V.Pettilardan  boshqacharoq  hal  etdi.  Ma'lumki,  V.Petti  tirikchilik  uchun  zarur  bo'lgan 

minimum harajatlar nazariyasini ilgari surgan, fiziokratlar ham shunday fikrda edilar. Smit 

«tabiiy  baho»  tushunchasini  ishlatgan  va  ish  haqi  tirikchilik  uchun  zarur  minimum 

xarajatlardan ancha ortiq bo'lishi, bolalar hayoti va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga 

olinishi kerak, ish haqi milliy boylik o'sishiga bevosita bog'liq degan fikrda edi. 

---

  

Smit ta'limotida ishchi kuchi degan kategoriya yo'q, u kapitalist va ishchi o'rtasidagi 

munosabatda ishchi mehnati sotiladi deb hisoblaydi.  

Ammo  ish  haqining  normal  darajasini  aniqlashda  u  amalda  ishchi  kuchining  qiymatidan 

foydalangan,  ish  haqining  miqdori  to'g'risida  gap  borganda  esa  tirikchilik  harajatlari 

qiymati  hisobga  olinishi  kerak,  deydi.  U  shuningdek,  ish  haqi  miqdori  o'zgarishining 

mexanizmini  o'rganib,  uning  quyi  chegarasi  jismoniy  tirikchilik  minimumi  bo'lish  kerak 

degan qisqacha xulosalar chiqardi. Agar ish haqi undan past bo'lsa, ishchilarning ommaviy 

qirg'ini  ro'y  beradi,  Hindiston  va  Xitoydagi  ishchilarning  ish  haqlari  iqtisodiyotning 

tushkunlik yoki turg'unlik holatida jismoniy minimumga yaqinlashadi.  

Angliya va Shimoliy Amerikada, ya'ni rivojlanish me'yorida yoki tez sur'atlar bilan borgan 

davlatlarda ish haqi minimumdan  yuqori bo'ladi,  undan  tashqari ish haqi  an'ana, madaniy 

saviya, tarkib topgan iste'mol me'yoriga ham bog'liq. Ish haqi miqdorining o'zgarishi bozor 

mexanizmining harakati asosida shakllanadi,  uning o'zgarishining bevosita sababi mehnat 

bozoridagi  talab  va  taklifning  tebranib  turishi hisoblanadi. Smit  jamiyatning  uch  holatini: 

yuksalayotgan  -  progress,  stasionar  -  turg'un  va  tanazzul  -  regressga  uchragan  holatlarini 

farqlagan.  Birinchisida  boylik  ko'payadi  va  mehnatga  talab-ehtiyoj  ortadi.  Stasionar 

holatda ishchilarning ahvoli og'ir, tushkunlikda esa ayanchli bo'ladi. 

  

Smitning  fikricha,  yuqori  ish  haqi  iqtisodiy  taraqqiyot  -  progressga  yordam  beradi, 

chunki  u  mehnat  unumdorligini  oshirish  uchun  rag'batlantiradi.  U  ish  haqini  oshirish 

mehnatga  bo'lgan  layoqatni  kamaytiradi,  ishchilarni  dangasa  qilib  qo'yadi,  degan 

g'oyalarga  qarshi  edi  (buni  V.Pettining  fikrlari  bilan  solishtiring).  llanma  ishchilar 

aholining  asosiy  qismini  tashkil  etadi  va  bironta  jamiyat,  shubhasiz,  agar  uning  asosiy 

qismi  kambag'al  va  og'ir  ahvolda  bo'lsa,  baxtli  jamiyat  bo'la  olmaydi.  Undan  tashqari, 

oddiy  mantiqiy  adolat  shuni  ham  talab qiladiki, butun  xalqni boqayotgan, kiyintirayotgan 

va binolarni qurayotgan kishilar o'z mehnati tufayli yaratilgan boyliklardan ma'lum qismini 

olib, durustgina yashash uchun kerak bo'lgan mablag'larga ega bo'lishi zarur. Bizningcha, 

bu fikrga hamma yaxshilab e'tibor berishi kerak.  

Olimning  davlat  xizmatchilari,  advokat,  sudya,  ruhoniy  va  o'qituvchilarning  ish  haqlari 

to'g'risidagi  fikrlari  diqqatga  sazovordir.  U,  ayniqsa  oliy  o'quv  yurtlarida  «natijaga  qarab 

haq to'lash»ning yo'qligini qattiq tanqid ostiga oladi. Uning asosiy fikri shuki, cheklangan 

maosh  olayotgan  o'qituvchi  hech  qachon  to'la  kuch  bilan  ishlamaydi,  chunki  u  bundan 

manfaatdor emas.Lekin kam haq to'lash qanchalik ziyon keltirsa, ortiqcha ko'p maosh ham 

jamiyat uchun naf keltirmaydi.  

A.Smit  sohibkorlarga  ishchilar  sinfining  qashshoqligi  uning  manfaatlariga  qarama-

qarshi  ekanligini  uqtiradi  va  hatto  foyda  kamaygan  holda  ham  ish  haqi  oshishi 

mumkinligini ko'rsatib berdi. Jamoatchilik bu fikrga, ayniqsa keyingi paytlarda katta e'tibor 

berdi va Smitning o'gitlariga quloq soldi.  

Qiymatning  mehnat  nazariyasidan  kelib  chiqib,  foyda  yollanma  ishchi  mehnatiga 

to'lanmagan mahsulotdir, degan qisqacha xulosalar chiqariladi. A.Smit qo'shimcha qiymat 

kelib chiqishining haqiqiy sababini aniqlashga yaqinlashgan, chunki foyda kapitalist bilan 

bevosita  bog'langan,  bunda  ishchi  o'z  mehnat  samarasini  kapitalist  bilan  bo'lishishga 

majbur  bo'ladi.  Bu  holatda  foyda  yangi  paydo  bo'lgan  qiymat  bilan  ish  haqining  farqi 

ayirmasidir;  ishchiga  u  hosil  qilgan  tovarning  bir  qismi  tegadi,  xolos.  Qolgan  qismini 

kapitalist  foyda  sifatida  oladi.  Amalda  foyda  qo'shimcha  qiymatdir.  Fiziokratlardan  farqli 

---

ravishda,  A.Smit  qo'shimcha  mahsulot  faqat  qishloq  xo'jaligida,  iste'mol  qiymatlarning 

ortishi hisobigagina emas, balki xodimning mehnati yaratgan yangi qiymatdir, degan to'g'ri 

qisqacha  xulosalarga  keldi  (bu  erda  ishlab  chiqarish  sohasining,  ya'ni  bu  soha  sanoatmi 

yoki agrar sohami, xizmatmi - ahamiyati yo'q). Ammo boshqa holatda u foydani boshqacha 

tushunadi: er egasiga rentani to'lagandan keyin sanoat kapitalistida qoladigan daromad, pul 

kapitali egasi ssuda foizini to'lagandan keyin qoladigan daromad. Bu erda foyda xizmatchi 

kapitalistning  korxona  daromadi  sifatida  amal  qiladi.  Smit  bu  holdagi  foydani  korxonani 

boshqarish  bilan  bog'liq  bo'lgan  boshqa  ko'rinishdagi  ish  haqi  deb  e'lon  qilishga  qarshi 

chiqdi. U foyda miqdori korxonani boshqarishdagi mehnatning miqdori va murakkabligiga 

emas, balki avans (bo'nak) qilingan kapitalning hajmiga bog'liq ekanligini ta'kidlaydi.  

Smit  qo'shimcha  qiymatga  ilmiy  izoh  bera  olmadi  va  uning  paydo  bo'lish 

mexanizmini tushunmadi. U foyda barcha avanslangan kapital tufayli tug'iladi, deb o'yladi. 

Foyda  normasining  tekislanib  borishini,  o'rtacha  foyda  paydo  bo'lishi  jarayonini  sezgan 

olim bu orada yuzaga keladigan qarama-qarshilikni ko'ra olmadi. Agar qo'shimcha qiymat 

to'lanmagan  mehnat  mahsuli  bo'lsa,  u  kapitalga  proporsional  bo'la  olmaydi.  Smit  tarixiy 

rivojlanish  tizimi  «o'zgaruvchi  kapital  -  qiymat  -  qo'shimcha  qiymat»dan  «yalpi 

avanslangan kapital - o'rtacha foyda - ishlab chiqarish bahosi» tizimiga o'tilganligini inkor 

etib, o'rtacha foydani qo'shimcha qiymat bilan qorishtirib yubordi. Oqibatda Smit qiymatga 

kapitalning unumi natijasi yoki kapitalistga uning faoliyati uchun to'lanadigan haq sifatida 

qaraydigan  bo'ldi.  Shu  fikr  bilan  bog'liq  ravishda  u  foizni  to'lagandan  keyin  qoladigan 

foydaning bir qismi kapitalni qo'llash bilan bog'liq bo'lgan mehnat va tavakkalchilik uchun 

to'lanadigan mukofot ko'p hollarda arzimas mukofot yoki haq deb gapira boshladi. 

  

Smit  foyda  normasi  va  prosentning  past  darajasini  iqtisodiy  rivojlanish  va 

«millatning  ravnaqi»  ko'rsatkichi  deb  xarakterladi,  ammo  foyda  normasining  pasayib 

borish  tendensiyasini  tushuntirib  bera  olmadi.  U  boy  davlatlarda  kapital  ortiqligi, 

kapitalistlar raqobatini foyda normasi pasayishiga sabab deb ko'rsatdi.  

Smit  sohibkorlarni  progressiv  ilg'or  sinf  deb  hisoblaydi,  chunki  u  kapital 

jamg'arilishiga  va  ishlab  chiqarishni  rivojlantirishga  imkoniyat  yaratadi.  U  yirik  yer 

egaligini  qo'llab-quvvatlamagan,  yer  rentasi  -  yer  egasining  daromadini  foyda  kabi 

ishchining  mehnat  mahsulotidan  chegirilgan  qismi,  deb  tushuntirgan.  Smit  rentani  ijara 

haqidan  ajratgan  va  rentaning  yerni  yaxshilash  uchun  sarflangan  kapitalga  aloqasi  yo'q, 

deydi,  chunki  bu  yaxshilashni  ko'pincha  ijarachi  qoplaydi.  Ammo  ijara  shartnomasi 

yangilanganda  yer  egasi  rentani  oshiradi,  erni  yaxshilash  go'yoki  uning  hisobiga  amalga 

oshirilgan bo'ladi. 

 Qiymatning mehnat nazariyasi asosida rentaning haqiqiy tabiati ochib beriladi. Yer kapital 

kabi o'zga mulk sifatida mehnatkashlarga qarshi turadigan moddiy sharoit hisoblanadi. Yer 

xususiy  mulkka  aylangach,  xodim,  ya'ni  ishchi  o'z  mehnati  yakunlarining  bir  qismini  er 

egasiga  qaytarishga  majbur.  Renta  yerga  xususiy  mulkchilik  monopoliyasi  paydo 

bo'lishining  oqibatidir.  Yer  unumi  va  joylashuvining  turli  bo'lishi  ham  rentaga  sabab 

bo'lishi  mumkin,  deydi  Smit.  Ammo  absolyut  va  differensial  renta  tushunchasi  unda 

bo'lmagan  (absolyut  renta  erga  xususiy  mulk  bo'lgandagina  paydo  bo'ladi,  differensial 

renta esa har doim mavjud). Fiziokratlardagi kabi tabiiy kuch ta'siri ham e'tiborga olingan. 

Bu  variantda  rentani  hosil  qilishda  qishloq  xo'jaligi  ishlari  va  ishchi  hayvonlari  ishtirok 

etadi. Dehqonchilik kapital qo'yish uchun eng foydali, samarali soha deb hisoblangan. Smit 

---

Angliyaning  kelajagi  shu  sohada,  deb  noto'g'ri  o'ylagan.  Uning  renta  to'g'risidagi  boshqa 

bir qancha fikrlari bor, lekin ular masalani o'ta chalkash va noto'g'ri talqin etadi. Pettining 

rentani Smitdan yaxshiroq tahlil etganini hayot isbotladi.