7-mavzu: klassik iqtisodiy maktabning to`la shakillanishi va a

J.Xargrivs o'z qizining nomi bilan atalgan «Jenni» mexanik to'quv dastgohini kashf etdi. 

Mexanik  K.Vud  uni  1772  yilda  takomillashtirdi,  1783  yilda  esa  S.Krompton  «myul-

mashina»ni yaratdi, 1785 yilda E.Kartrayt mexanik to'quv stanogini ijod qildi, bu dastgoh 

40  odamning  ishini  bajarardi.  R.Arkraydning  to'quv  mashinasi  esa  bu  sohaning 

unumdorligini keskin oshirdi. 

 Ishlab  chiqarishning  energetik  bazasi  qo'l  va  suv  oqimidan  1782  yilda  J.Uatt  tomonidan 

ishlab  chiqilgan  bug'  mashinasi  ixtiyoriga  o'tishi  muhim  o'zgarish  bo'ldi,  bu  mashina 

asosida 1805 yilda bug' kemasi-paroxod yaratildi, 1811 yilda J.Stefenson parovoz yasadi, 

1830 yilda esa Manchester-Liverpul temir yo'li qurildi.  

Metallurgiya  sohasida  1735  yilda  A.Derbi  pistako'mir  o'rniga  toshko'mirdan  foydalanib, 

domna pechidan nisbatan sifatli va ko'proq miqdorda metall olish yo'lini topdi. J.Uilkinson 

hamma narsa, ko'prik, quvur va hatto paroxod ham metalldan bo'lishi kerak, degan g'oyani 

ilgari surdi. Temirdan paroxod yasalganida uning suvda suza olishiga hech kim ishonmadi.  

Sanoat  inqilobi  iqtisodiyot  va  ijtimoiy  hayotda  keskin  o'zgarishlarga  olib  keldi. 

1701-1802  yillar  oralig'ida  to'qimachilik  rivoji  tufayli  Angliyada  paxta  tolasidan 

foydalanish 6000 foizga o'sdi. 1788-1838  yillarda cho'yan eritish 68 ming tonnadan 1347 

ming tonnagacha oshdi.  

---

Fransiyada 1815 yildan keyingi 30 yil ichida temir olish 5 marta, toshko'mir qazish 7 

marta,  yuk  tashish  hajmi  10  marta  ko'paydi.  Vaholanki,  A.Smit  davrida  Shotlandiyaning 

ayrim joylarida mix pul o'rnida ishlatilgan. Bu o'zgarishlar, ya'ni texnikaning kirib kelishi 

buyum - tovarlar turini keskin oshirdi, ilgari ayrim odamlargagina tegishli bo'lgan narsalar 

(poyafzal,  qog'oz,  stul,  deraza  oynalari)  kundalik  buyumlarga  aylanib  qoldi.  Asta-sekin 

kapitalizm  hayot  darajasining  o'sishiga  olib  keldi,  moddiy  ne'matlar  turi  sistematik 

ravishda  doimo  ko'paydi,  sifati  yaxshilandi,  eng  muhimi  bu  imkoniyatlardan  jamiyatning 

aksariyat qismi foydalandi. Bunday jarayon ilgari hech ham bo'lmagan edi.  

Jamiyat  ishlab  chiqarish  apparatining  absolyut  ko'rsatkichlari  texnika  ta'siri  ostida 

keskin  oshdi.  Bu  jarayon  ishlab  chiqarishda  qo'llaniladigan  asbob-uskunaning  ko'payishi, 

asosan temir, keyin pulatdan yasalgan texnologiyalar ortishi bilan boshlandi. Temir oluvchi 

oddiygina  pechlar  o'rniga  gigant  inshootlar  paydo  bo'ldi,  oddiy  to'quv  dastgohlari  ham 

katta uylarga zo'rg'a joylanadigan mexanizmlar bilan almashtirildi.  

Agar avvalgi korxonada bor-yo'g'i 10 kishi ishlagan bo'lsa, XIX asrning birinchi choragida 

to'qimachilik  fabrikalarida  700  dan  ortiq  ishchi  bo'lgan.  Ayrim  korxonalardagi  ishchilar 

soni  kichikroq  shahar  aholisiga  tenglashdi.  Masalan,  1929  yil  «Ford-Motor  Kompani»da 

174  ming  odam  ishlar  edi,  hozir  ularning  soni  800  mingtaga  etgan.  Mehnat  taqsimoti 

nihoyatda kuchaydi, bu esa mehnat unumdorligining asosiy sababidir.  

Siyosiy  sohada  ham  muhim  o'zgarishlar  ro'y  berdi,  demokratik,  parlamentar 

institutlar  yuzaga  kela  boshladi.  Lekin  shuni  ham  aytib  o'tish  kerakki,  bu  inqilobiy 

o'zgarishlarni hamma ham to'la tushunib etmadi. Masalan, A.Smit mashina va fabrikalarni 

ko'rgani holda  manufakturani qo'lladi, Angliya  kelajagi qishloq xo'jaligi  bilan  bog'liq  deb 

o'yladi.