7-mavzu. Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlariga xizmat ko’rsatuvchi bozor infratuzilmalari

7.8. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini axborot 
bilan ta’minlashni tashkil etish 

---

Biznes faoliyatini yetarli va aniq axborotlarsiz amalga oshirish mumkin emas. Bu 
axborotlar biznes uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar, xabarlar majmuasidan iborat bo’ladi. 
Axborot ishlab chiqaruvchilar, tovarni sotuvchilar va haridorlar o’rtasidagi aloqa shaklidir. 
Ishbilarmonlar asosan turli xil axborotlar statistik, moliyaviy, operativ, tashkiliy 
axborotlar, farmoyish tarzidagi axborot, buxgalterlik, marketing axboroti, ta’minot 
bo’yicha, xodim-lar bo’yicha, ma’lumotga oid axborot va boshqa axborotlar bilan 
ishlaydilar. 
Axborotlar yana ichki va tashqi, dasturiy va me’yoriy axborotlarga bo’linadi. 
Ichki axborot kichik korxona yoki savdo tashkiloti ichki materiallaridan iborat bo’ladi 
hamda korxona faoliyatini, uning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarini moddiy va mehnat 
xarajatlari hajmini, naqd pul harakatini, debitorlik va kreditorlik qarzlari haqidagi 
ma’lumotlarni o’zida aks ettiradi. 
Tashqi axborotlar mahsulot ishlab chiqaruvchilar va iste’-molchilarni, hokimiyat 
idoralari, banklar, raqobatchilar va boshqa tashkilotlar bilan bo’ladigan aloqalarni 
ifodalaydi. U tovarlarni sotish va harid qilish shartlari haqidagi tashqi muhit xabarlaridan 
iborat bo’ladi. 
Foydalanish vaqti bo’yicha axborotlar operativ, davriy va uzoq muddatli, o’zgarish 
darajasi bo’yicha birlamchi va ikkilamchi axborotga bo’linadi. 
Tadbirkorlikda iqtisodiy axborotlar yetakchi rol o’ynaydi, chunki ular tovar ishlab 
chiqarish, moddiy boyliklarni taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonidagi 
munosabatlarni aks ettiradi. 
Kichik korxonalar uchun ilmiy-texnik axborotlarning roli ham muhim, ular ishlab 
chiqarishni ilmiy-texnik taraqqiyot asosida rivojlanishni aks ettiradi. 
Doimiylik darajasi bo’yicha axborotlar axborotlar doimiy, shartli-doimiy va 
o’zgaruvchan bo’ladi. Doimiy axborot o’z ma’nosini uzoq vaqt davomida o’zgartirmaydi 
(shaharlar, korxonalar, savdo tashkilotlari nomlari, tovarlar turlari va boshqalar haqidagi 
axborotlar). 
SHartli-doimiy axborotlar ma’lum vaqt davomida o’z ma’nosini saqlab turadi. Unga 
mahsulot tayyorlash uchun texnik shartlar, me’yorlar, tarif miqdorlari, lavozim, ish haqi va 
hokazolar kiradi. 
O’zgaruvchan axborotlar harid qilish va sotishning o’sishini aks ettiradi. Ular qaror 
qabul qilish uchun doimo tezlik bilan qayta ishlashni talab qiladi, aks holda, ularni olishdan 
ma’no qolmaydi. 
Har qanday axborot hujjatlarda aks ettiriladi. Hujjat – bu axborot tarqatuvchi 
vositadir. 
Nafaqat ishbilarmonlar, balki bu hujjatlarni o’quvchi, ulardan foydalanuvchi, ularni 
qayta ishlovchi va saqlovchi odamlarning meh-nat xarajatlari hujjatning shakllariga 
bog’liq. Biznesda keraksiz hujjatlarning bo’lishi mumkin emas. 
Axborotlar oqimi muvaffaqiyatli biznes uchun kerakli aloqa-larni ta’minlaydi. 
Bunday aloqalar tovar ishlab chiqaruvchilar va ularning iste’molchilari, mahsulotlarni 
sotuvchilar va haridorlar, turli muassasalar o’rtasida zarurdir. 
Axborot almashish kichik biznes faoliyati va xususiy tadbirkorlikning eng murakkab 
muammolaridan biridir. 
Samarali ishlayotgan ishbilarmonlar – bu aloqa va axborot vositalaridan o’z o’rnida 
unumli foydalanayotgan kishilardir. Ular aloqa va axborot jarayonlarining mohiyatini 
tushunadilar, og’zaki va yozma muomalani uddasidan chiqa oladilar. 
Aloqa jarayoni – bu ikki yoki undan ortiq kishilar o’rtasida axborot ayirboshlash 
jarayonidir. Aloqa qilish jarayonining asosiy vazifasi – almashuv mavzui bo’lgan axborotni 

---

tushunishni ta’min-lash. Ammo axborot almashinuvining o’zi axborot almashinuvida 
ishtirok etayotgan ishbilarmonlarning aloqalari samaradorligiga kafolat bermaydi. 
Axborot almashinuvi jarayonida to’rtta element ishtirok etadi: axborot jo’natuvchi, 
xabar-axborotning o’zi, kanal-axborotni uzatuv-chi vosita va axborot oluvchi. Bu zaminiy 
elementlarning ishi aniq yo’lga qo’yilgan bo’lishi, axborot buzilgan bo’lmasligi kerak. 
Axborot almashuvi chog’ida ikki tomon (sotuvchi va xaridor) muhim rol uynaydi. 
Agar sotuvchi tovar narxini aytsa, bu faqat axborot almashinuvining boshlanishi. Axborot 
almashuvi samarali bo’lishi uchun haridor tovarni shu narxga harid qilishga rozi ekanligini 
sotuvchiga xabar qilishi lozim. 
Agar bir tomon axborotni takdim etsa va boshqa tomon uni buzmasdan qabul qilsa, u 
holda axborot almashinuvi sodir bo’ladi. SHu bois aloqa jarayoniga alohida e’tibor berishi 
kerak. 
Aloqa texnikasi turli-tumandir. Biznesda aloqa texnikasi vositalaridan biri – 
Kompyuterlashtirishdir.
Kompyuterlashtirishning ahamiyati bozor munosabatlariga o’tish, ishbilarmonlarning 
jahon bozoriga chiqish munosabati bilan taqqoslab bo’lmaydigan holda o’smoqda. 
Ma’lumki, jahon amaliyotida Kompyuterlashtirish kundalik va muhim texnika bo’lib 
qolgan. Kompyuterlar yordamida biznes-rejalar tuziladi, mehnatga haq to’lash ishlari 
amalgan oshiriladi, bozorlar tadqiq qilinadi, chakana va ulgurji savdolar o’rganiladi. 
Aytilganlardan kelib chiqib, xulosa qiladigan bo’lsak, axborot biznesda, kichik va 
xususiy tadbirkorlikda katta ahamiyatga ega bo’lib, ular qabul qilinayotgan qarorlarning 
manbai hisoblanadi. Haqiqatda axborotlarsiz, kerakli ma’lumotlarsiz hech kim ishlay 
olmaydi. Qabul qilinayotgan qarorlarning amaliyligi, kichik va xususiy tadbirkorlikning 
samaradorligi axborotlar sifatiga, uni o’z vaqtida yig’ish, uzatish va qayta ishlashga 
bog’liq. 
Axborotlar majmui tadbirkorlik faoliyati axborot tizimini tashkil qiladi. Tadbirkorlik 
faoliyatining axborot tizimi o’z ichiga kerakli axborotlar, hujjatlar, biznes tadqiqotlari 
tizimini, aloqa kanallari va texnik vositalarni qamrab oluvchi murakkab axborot 
tuzilmasidir. 
Tadbirkorlar o’z ish kunlarini kichik va xususiy korxonalar, savdo korxonalari ishi 
haqidagi ma’lumotlar, mahsulotlarga bo’ladigan buyurtmalar va mahsulotni ortib-jo’natish 
haqidagi teleks hisobotlari bilan tanishishdan, haqiqiy va reja ko’rsatkich-larining o’zaro 
munosabatlarini, ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganishdan boshlaydilar. Ular 
mahsulotlarni joriy va o’tgan vaqtda sotilishi, tovar-moddiy zaxiralar, mehnatni tashkil 
qilish va unga haq to’lash, transportda tashish va aholiga boshqa xizmatlar ko’rsatish 
haqidagi axborotlarni sanoqli daqiqalarda oladilar. Bunda ularga hisoblash texnikasi va 
axborotlarni qayta ishlash jarayonini Kompyuterlashtirish yordam beradi. 
Yig’ilgan va qayta ishlangan axborotlar tadbirkorlarga boshqa-ruv qarori qabul 
qilishda yordam beradi. 
Samarali ishlayotgan korxonalar yig’ilayotgan axborotlar sifatini oshirish va 
miqdorini ko’paytirishga yetarli darajada kuch sarflaydilar. Ular o’z xodimlarini sodir 
bo’layotgan voqealarni qayd qilish va ular haqida xabar qilishga o’rgatadilar va buning 
uchun taqdirlaydilar. Firma ulgurji va chakana sotuvchilarni va boshqa ittifoqchilarini 
o’zlari uchun muhim bo’lgan xabarlarni uzatishga rag’batlantiradi. Ishbilarmonlarga 
raqiblari haqida axborotlar zarur. Bunday axborotlarni raqiblar tovarlarini harid qilish 
orqali «ochiq eshiklar kuni»da, ixtisoslashtirilgan ko’rgazmalarga borganda olishlari 
mumkin. Raqiblar haqidagi ma’lumotlarni yana ularning hisobotlarini o’qib va hissadorlar 

---

majlislarida ishtirok etib, raqib korxona xodimlari, raqiblarga mol yetka-zib beruvchilar va 
haridorlar bilan suhbatlashib ham olish mumkin. 
Raqiblarning reklamalari yig’indisini, ularning reklama xarajatlarini va ular 
foydalanayotgan reklama vositalari to’plamini olish uchun reklama byurosining pullik 
xizmatlariga murojaat qilinadi. 
Tadbirkorlarga mijozlar, dilerlar va bozorda harakat qiluvchi raqobatchilar haqida 
ma’lumotlar kerak. Bozor munosabatlariga o’tish yanada kengroq va yanada sifatliroq 
axborotlar olish zarurligini shart qilib qo’yadi. 
Tadbirkorlar uchun haridorning tovar xususiyatlariga munosa-batlarini oldindan 
bashorat qilish borgan sari qiyinlashmoqda va ular tadqiqotlarga murojaat qilmoqdalar. 
Ishbilarmonlarga borgan sari ko’proq axborotlar kerak bo’ladi va ularga doimo axborot 
yetishmaydi. SHuning bilan bir vaqtda, ishbilarmonlar o’zlariga kerakli aniq va foydali 
ma’lumotlarni yetarli mikdorda yiga olmayotganliklaridan shikoyat qiladilar.
Ba’zi bir korxonalarda joriy axborotlarni yig’ish va tarqatish bo’yicha mahsus 
bo’limlar yoki laboratoriyalar tashkil yetilgan. Bu bo’lim xodimlari kerakli axborotlarni 
qidirib topish uchun eng muhim nashrlar, gazeta va jurnallarni ko’zdan kechiradilar va 
ishbilarmonlarga mahsus tayyorlangan axborot varaqalarini jo’natadilar. 
Bunday xizmatlar tadbirkorlarga kelib tushayotgan axborotlar sifatini keskin 
oshirishga imkon beradi. 
Ishbilarmonlarda, qoidaga ko’ra, o’z kuchlari bilan biznes tadqiqotlari o’tkazish 
uchun na vaqt va na ko’nikma bor, shuning uchun ular bunday tadqiqotlarni buyurishga 
majburlar. Korxona shartnoma asosida tadqiqot o’tkazishga qandaydir ilmiy-tadqiqot 
institutiga yoki oliy o’quv yurtiga buyurtma berishi mumkin. Yirik korxonalar o’z tadqiqot 
bo’limlari va laboratoriyalarini ochishlari mumkin. Bo’lim xodimlari orasida muhandislar, 
iqtisodchilar, sotsiologlar, psixo-loglar, biznes bo’yicha mutaxassislar bo’lishi maqsadga 
muvofiqdir. 
Biznes tadqiqotlari tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
- bozorni tadqiqot qilishni; 
- reklama vositalari va e’lonlari samaradorligini; 
- xodimlarning ishga faolligini; 
- raqiblar tovarlarini; 
- narx-navo siyosatini; 
- tovar assortimentlarini; 
- halqaro bozorlarni o’rganishni; 
- axborotlar bilan ta’minlashni tadqiqot qilishni; 
- xodimlar bilan ishlash siyosati va xodimlarning faoliyatini baholashni o’rganishni va 
hokazo. 
Biznes tadqiqotlari quyidagi ketma-ketlikda o’tkaziladi (7.8.1-rasm).