7. Dunyoqarashni shakllantirishda madaniyat mezonlari va umummadaniy dunyoqarashning omillari

Konstantin 
Dmitriyevich Ushinskiy
(1824 – 
1870) “Inson tarbiya predmeti 
sifatida” nomli asarida ifodalangan 
didaktik qarashlarida u oʻz vataniga va xalqiga xizmat qilishni pedagogik faoliyatning 
asosiy burchi deb hisobladi.
U rus pedagogikasining oʻziga xosligini, milliy xususiyatlarini himoya qildi, 
shuningdek, tarbiya xalqchil boʻlishi lozim, deb hisobladi. Ushinskiy “Kameral 
fanlarni oʻqitish haqida” asarida oliy oʻquv yurtlaridagi mavjud oʻqitish tizimiga 
nisbatan tanqidiy koʻz bilan qaradi. Hukumat tomonidan erkinlik berilishini talab etdi. 
Oʻqitish tizimini yaxshilashga oid yirik uslubiy muammolarni oʻrtaga qoʻyib, ularni 
qanday hal etish yoʻllarini koʻrsatib berdi. 
Abdulla Avloniy
(1879 – 1934) oʻzining “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida 
aql, ilm, fikr, dars, axloq haqidagi didaktik qarashlarini ham bayon etdi. 
Avloniyning ta’kidlashicha, “Insonni” kamolga yetkazishda bosh omil boʻlgan aql 
ilm va tajriba tufayli rivojlanadi. Ilm olish riyozat chekishni, sa’y – harakatni talab 
etadi. Har bir kishi biror ilm, hunarni egallar ekan, uni hayotda qoʻllay bilishi darkor. 
“Takrorlash – odatlarni mustahkamlash 
uchun, har bir narsaning xotirada mustahkam 
saqlanib qolishi uchun ham umumiy qonundir”. 
K. D. Ushinskiy 

---

128 
Shundagina ilm, hunarning jamiyatga foydasi tegadi. Fikr tarbiyasi eng zarur, koʻp 
zamonlardan beri taqdirlab kelingan muallimlarning diqqatlariga suyangan muqaddas 
bir vazifadir.
Ta’lim qonuniyatlari va tamoyillari. 
ta’lim qonuniyatlari 
Oʻquv jarayonida amal qiluvchi barcha qonuniyatlar umumiy va xususiy xarakter 
kasb etishiga koʻra ikki guruhga ajratiladi. Amal qilinishiga koʻra yaxlit didaktik 
tizimni qamrab oladigan qonuniyatlar umumiy, amal qilinishiga koʻra faqat alohida 
tarkibiy qismlariga tegishli boʻlgan qonuniyatlar esa xususiy (aniq)deb ataladi.
 
I.P.Podlasiy oʻqitish jarayoning quyidagi umumiy qonuniyatlarini ajratib 
koʻrsatadi: 
– Oʻqitish maqsadi qonuniyati. Oʻqitish maqsadlari quyidagilarga bog‘liq 
boʻladi: jamiyatning rivojlanish sur’ati va darajasiga; jamiyatning talablari va 
imkoniyatlariga; pedagogika fani va amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari 
darajasiga. 
– Oʻqitish mazmuni qonuniyati. Oʻqitish (ta’lim) mazmuni quyidagilarga bog‘liq 
boʻladi: oʻqitish ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlariga; ijtimoiy va ilmiy – texnik 
taraqqiyot sur’atiga; oʻquvchilar yoshi, imkoniyatlariga; oʻqitish nazariyasi va 
amaliyoti rivojlanish darajasiga; oʻquv yurti moddiy – texnik va iqtisodiy 
imkoniyatlariga.