6-Mavzu. Axloqiy qadriyatlar falsafasi (Etika)

Axloq va uning funktsiyalari, jamiyatdagi roli. «Axloqiy madaniyat» atamasi
«axloq» va «madaniyat» tushunchalari asosida shakllangan. Axloq - bu ijtimoiy hayotning turli shakllaridagi, inson xulq-atvori madaniyati va ular o`rtasidagi munosabatlardagi axloqiy ideallar, maqsadlar va munosabatlarning amaliy timsolidir.
«Madaniyat» so`zining o`zi, siz bilganingizdek, lotincha «kultura» dan kelib chiqqan bo`lib, u rus tiliga tarjima qilishda yetishtirish, qayta ishlash, takomillashtirish, tarbiyalashni anglatadi.
Madaniyatning subyekti - bu ham butun jamiyat, ham uning tarkibiy shakllari: millatlar, sinflar, ijtimoiy qatlamlar, kasbiy jamoalar va har bir alohida kishi. Va bu barcha holatlarda madaniyat inson hayotining har qanday sohasi va shaxsning o`zini takomillashtirish darajasining sifat jihatidan tavsifi sifatida namoyon bo`ladi.
Axloqiy madaniyat murakkab dastur sifatida ishlaydi, u an`anaviy vaziyatlarda axloqiy xatti-harakatlar qilishga yordam beradigan insoniyatning o`rganilgan tajribasini, shuningdek muammoli vaziyatlarda axloqiy qaror qabul qilishga ko`mak beradigan axloqiy farosat, intuitsiya kabi ongning ijodiy elementlarini qamrab oladi.
Odob-axloq yaxshi va yomonning ziddiyatini tushunishda namoyon bo`ladi. Yaxshilik eng muhim shaxsiy va ijtimoiy qadriyat sifatida tushuniladi va shaxsning shaxslararo munosabatlarning birligini saqlash va axloqiy kamolotga erishish istagi bilan bog`liq. YAxshilik - odamlar o`rtasidagi munosabatlarda ham, insonning ichki dunyosida ham uyg`un yaxlitlikka intilishdir. Agar yaxshilik bunyodkor bo`lsa, unda yomonlik - bu
shaxslararo munosabatlarni buzadigan va insonning ichki dunyosini emiradigan narsadir.
Barcha me`yorlar, g`oyalar va axloqiy ko`rsatmalar yaxshilikni saqlashni va odamni yomonlikdan chalg`itishni maqsad qilib qo`ygan. Agar inson yaxshilikni saqlash qo`llab-quvvatlash talablarini o`zining shaxsiy vazifasi sifatida anglasa, unda uning o`z burchini - jamiyat oldidagi majburiyatlarini anglashi to`g`risida ayta olamiz. Burchni bajarish tashqi tomondan - jamoatchilik fikri va ichki tomondan - vijdon tomonidan nazorat qilinadi. Shunday qilib, vijdon o`z burchini shaxsiy anglashdir.
Inson axloqiy faoliyatda erkindir - u burch talablariga rioya qilish yo`lini tanlash yoki tanlamaslik huquqiga ega. Insonning bu erkinligi, uning yaxshilik bilan yomonlikni tanlash qobiliyatiga axloqiy tanlov deyiladi. Amalda, axloqiy tanlov oson ish emas: ko`pincha burchlar va shaxsiy moyilliklar o`rtasida tanlov qilish juda qiyin (masalan, bolalar uyiga pul topshirish). Agar turli xil burchlar bir-biriga zid bo`lsa, tanlov yanada qiyinlashadi (masalan, shifokor bemorning hayotini saqlab qolishi va uni og`riqdan xalos qilishi kerak; ba`zan ikkalasi qator bajaris mumkin emas). Axloqiy tanlovning oqibatlari uchun inson jamiyat va o`zi oldida (vijdoni) javobgardir.
Axloqning bu xususiyatlarini umumlashtirib, biz quyidagi funktsiyalarni ajratib ko`rsatishimiz mumkin: