6-Mavzu. Axloqiy qadriyatlar falsafasi (Etika)

Oilaviy munosabatlar etikasi. Oila ikki kishining muhabbatidan boshlanadi va muhabbatning maqsadi egoistik qoniqish emas, balki ikkinchi kishining quvonchiga asoslangan quvonchdir, bunda sevadigan inson o`z sevgilisiga rohat, huzur bag`ishlash orqali baxtni his qiladi. Bunday sevish qobiliyati qayg`udosh bo`la olish qabiliyatidan, birinshi navbatda o`zi to`g`risida emas, balki sevgan kishisi to`g`risida qayg`urish, u haqida g`amxo`rlik qilish ko`nikmalaridan kelib chiqadi. Birgalik umrgo`zoronlik qilish jarayonida ko`pgina narsa nafaqat bir-birini sevishdangina emas, balki sheriklarning axlokiy, psixologik, jinsiy va hattoki maishiy madaniyatiga ham bog`liqdir.
Oilaviy munosabatlardagi axloqiy madaniyat er-xotinning ularning muhabatidan guvohlik beradigan ezgulik, yaqini to`g`risida g`amxo`rlik, uning uchun mas`uliyat, odoblilik, bag`rikenglik kabi axloqiy sifatlari orqali namoyon bo`ladi. Ushbu sifatlar nikohda – butunlay har xil bo`lgan odamlar – turli oilalardan chiqgan, turli qarashlarga, odatlarga va qiziqishlarga ega ikki kishi uchrashganda o`ta zarurdir.
Psixologik madaniyat er-xotin o`rtasida ularning muloqati jarayonida bir-birini
«sindirmasdan» va «qayta tarbiyalamasdan» uyg`un munosabatlarni o`rnatishni, bir- birining individualligini hurmat qilishni, bir-biriga moslashishni talab qiladi.
Er-xotinning jinsiy madaniyati hissiy intilishning, maylning mavjudligini, sherigining hoxishlarini hurmat qilish va tushunish, ularni qoniqtirishga tayyor bo`lishni nazarda tutadi.
Oilaviy munosabatlarning maishiy madaniyati oilaviy majoralarga asoslanadi va uning mohiyatini majoralarni umuman bo`ldirmaslik emas, balki majoralarni axloqiy jihatdan to`g`ri qabul qilish va ulardan munosib ravishda chiqib ketish tashkil qiladi. Buning uchun esa majoralarning kelib chiqish sabablari, xulq-atvor qoidalari va majoradan chiqib ketish yo`llari to`g`risidagi bilimlar zarurdir.
Agar oilaning barcha a`zolari o`z-aro murosaga kelishga va majoralardan qochishga intilsalar, unda oilada doimo tinchlik va xotirjomlik hukm suradi. Lekin bunga erishish ancha murakkabdir. Ba`zida yuzaga kelayotgan janjalning uchqunini o`chirish uchun katta ko`ch solish kerak bo`ladi. Ko`pchilik xushmuomalalik, muloyimlik faqat uydan tashqarida zarur, oila davrasida esa shart emas deb hisoblaydilar. Lekin bu degani barcha muloyim so`zlarni unutish, degani emas. «Raxmat», «iltimos», «kechirin» kabi so`zlarsiz yashash mumkin emas. SHuningdek, yaqi kishilar munosabatlarida intonatsiya katta rol` o`ynaydi. U barcha muloyim so`zlarni ham yo`qqa chiqarishi mumkin. Oddiygina gap xayrixoh va muloyim jaranglashi mumkin va aksincha buyruqni eslatishi mumkin.
Oilaning har bir a`zosi bir-birini qiziqishlarini va didlarini hurmat qilishlari kerak. Agar er futbol tomoshalashni yaxshi ko`rsa, xotini bundan achchiqlanmasligi kerak, xuddi shunday qilib er ham xotinining qiziqishlarini hisobga olishi zarur. Ko`pgina vaziyatlarda o`zga ayollarga nisbatan xushmuomalali erkak o`z xotini bilan tamomila boshqacha tutadi. O`z ayoliga nisbatan hurmatsizlik ko`rsatgan erkak, birinchi navbatda o`ziga nisbatan hurmatsizlik qiladi, chunki «xotin – ikkinchi yarming» deb bejiz aytmaganlar.
Albatta, hayotda turli xil vaziyatlar o`rin oladi, oilada janjal umuman bo`lmasligi mumkin emas, lekin ular tez-tez kelib chiqmasligi kerak, yarashgandan so`ng esa mojaro, uning sabablari to`g`risida unutish zarur.
Oilaviy mojarolarning asosiy sabablari:

• 
  er-xotin munosabatlari etikasining buzilishi (xiyonat, rashq);
  
• 
  psixologik yoki biologik(jinsiy) mos kelmaslik;
  
• 
  er-xotinning atrofdagi kishilar (qarindoshlar, tanish-bilishlar, do`stlar) bilan noto`g`ri munosabatlari;
  
• 
  bola tarbiyasiga nisbatan turli xil pozitsiyalar;
  
• 
  ota-onalar va farzandlar o`rtasidagi tushunmovchiliklar;
  

-maishiy va moliyaviy muommalar.
Er-xotin janjallarida alohida o`rinni rashq egallaydi. U paydo bo`lganida er-xotin xulosa qilishga choshmasliklari, balki o`ziga chuqur nazar tashlab, o`zini va o`z xulq- atvorini ob`ektiv baholashlari darkor.
Er-xotin shuni eslaridan chiqarmasliklari kerakki, har bir oilaning o`z qiyinchiliklari bor, hayotda deyarli hech qachon umuman arazlarsiz, ginolarsiz, ba`zida esa janjallarsiz mumkin emas. Yaqin kishilar janjallari muayyan darajada «stakan ichidagi burondir», ya`ni arzimagan sabablarga ko`ra vujudga keladi. Ko`pincha yaqin kishi tomonidan etkazilgan xafagarchilik u tomonidan oila hayotiga olib kirilgan quvonchlardan shunchalik kichikki, unga o`tkir reaktsiya qilish va zarba bilan javob berishga arzimaydi. Seviklingizni yomonlikni esdan chiqargan holda kechirish qobiliyati – er- xotinning yuksak axlokiy madaniyati, oilaviy farovonlik va baxt-saodatning asoslaridan biridir.
Oilaviy mojarolar turli sabab va bahonalardan kelib chiqadi. Lekin ularning zamirida er-xotinning ularning shaxsiy madaniyati darajasidan, tarbiyasidan, axloqiy e`tiqodlaridan kelib chiqadigan turli xil axloqiy pozitsiyalari yotadi. Ularning vujudga kelishiga konkret bahona, odatda, turli xil hayotiy vaziyatlar, nostandart xulq-atvor, er- xotinning bir-birining kengashlariga va xohishlariga e`tiborsizlik bo`lishi mumkin.
Mojarolarning asosida ob`ektiv qiyinchiliklar ham bo`lishi mumkin: ish kunidan toliqish, asabiylashish, uzilish. Er-xotin arazladi. Mojaroning o`zi hayotiy sharoitlarning nomukammaligidan kelib chiqadi. U oilaviy rishtalar uchun xatarli emas. Bunday janjallar to`g`risida «Tongacha o`tib ketadi» deyishadi. Boshqa gap, agar kelishmovchilik er-xotinning birining fikricha ikkinchisi nimanidir qilishi, o`z xulq- atvorini o`zgartirishi, qandaydir odatlaridan voz kechishi, hayotiy mo`ljallarini o`zgartirishi zarur bo`lsa va h.k. Bir so`z bilan aytganda xulq-atvorni o`zgartirishni talab qiluvchi muammo qo`yilgan. Ko`pincha masala dilemmaga borib taqaladi: yon berish yoki yon bermaslik, oila uchun umumiy xulk-atvor yo`nalishini ishlab chiqish yoki ishlab chiqmaslik.
Tamomila kutilmagan mojarolar ham bo`ladi, ular to`g`risida «bosh ustiga tushgan qor kabi» deyishadi. Oilaviy madaniyatning darajasi ham aynan kishilarning mojarolardan qanday chiqishida, ularni qanday bartaraf qilishida namoyon bo`ladi. Oilada lazzatlanib yashash kerak, lekin bu degani hayotda qiyinchiliklarsiz, bir-birini hech bir xafa qilmaslik mumkin degani emas.
Oilaviy munosabatlardagi muhim narsa – bu bir-biriga tanbeh berganda insoniy qadr- qimmatni erga urmaslik. Tanbeh, hattoki u adolatli bo`lganda ham, faqat o`z-aro alohida qolganda aytilishi kerak. Janjalning mohiyatiga yakin kishilar (qarindoshlar, do`stlar) aralashtirilmasligi kerak. Begonalarning er-xotin o`rtasidagi munosabatlarga, ayniqsa ular keskinlashganda, aralashishi maqsadga muvofiq emas. Ro`y bergan hodisani er- xotin o`zlari o`ylab ko`rib, turli xil vaziyatlarni o`lchab ko`rishlari zarur. Buning uchun esa ular ikkalasi qolishlari zarur, va ko`pincha shuning o`zi ham eski munosabatlarni tiklashga etarli bo`ladi, chunki birga yashagan yillar er-xotini ko`plab rishtalar bilan bog`lab quyadi.
Lekin mojarolarning sabablarini bilish etarli emas, muhimi ularning paytida o`zini tutishga o`rganishdir. Buning uchun bahs madaniyatining bir nechta qoidalariga amal qilish zarur:

• 
  G`olib chiqishga intilmaslik, chunki sening g`alabang – sevgan kishingning mag`lubiyatidir. Oila uchun qulayi esa mojaroning maqsadini o`zgartirish, ya`ni bahsda o`ziningizning xaq ekaningizni isbotlash emas, balki turmush o`rtog`ingizni mojarani keltirib chiqargan xatti-harakatni qilmaslikga undashdir.
  
• 
  Oilaviy bahsda turmush o`rtog`ingizga hurmatni saqlash, hattoki araz, rashq, jahl paytida ham va yaqindagina uning siz uchun eng qimmat kishi bo`lganligini unutmaslik.
  
• 
  Oilaviy arazlarni, ginalarni tezda unutish, yomonliklar qancha tez unutilgan sari oila shunchalik farovon va baxtli bo`ladi.
  
• 
  O`zingdan vaqtli va ro`yirost so`rash – siz uchun nimaning asl qadriyat ekanligini. SHunda vujudga kelgan vaziyat asabiylashish uchun juda kichkina bahona ekanligini va uning ertaga er-xotinning o`zlariga kulguli bo`lib tuyilishi mumkinligini aniqlaysiz.
  

Oilaviy munosabatlar etikasi birinchi navbatda bir-biriga nisbatan xushmuomalalik, muloyimlik, boadablikni, hurmat-ehtiromni nazarda tutadi. Er xotinini uning xarakteridagi, kiyinishidagi kamchiliklarini, farzand tarbiyasidagi uslublarini, uning dugonalarini doimo ham tanqid qila bermasligi zarur. Xotin ham o`z eriga nisbatan muloyimlik, boadablikni, hurmat-ehtiromni saqlagan holda, uni farzandlari oldida tanqid qilmasligi, janjallash qilmasligi, erining fikriga quloq osishi darkor.
Munosabatlarni aniqlash paytida kinoyaga, kesatiqga yo`l qo`ymaslik kerak, chunki bu narsa qarshi tarafni haqoratlaydi va javob tariqasida qarshilikni keltirib chiqaradi. SHuningdek, tajovuzkor, buyruq va injiqlik intonatsiyalari ham salbiy idrok etiladi. Keskin va qo`pol so`zlar, hattoki ular yovuz, qahrli maqsadda aytilmagan bo`lsa ham, insonning dilini qattiq og`ritadi va uning dilida uzoq vaqtga noxo`sh iz koldiradi. Bahs, tortishish paytida uchinchi shaxslarning fikrlariga murojaat qilmaslik darkor. Do`stona suhbat paytida er-xotinning birini onasining fikr-mulohazalarini keltirishnin o`zi sokin, muloyim bahsning o`zini ham janjalga aylantirib qo`yishi mumkin.
O`z-aro da`volar, qanchalik o`rinli bo`lmasin, har qanday nozik tuyg`ularni o`ldirishga qodirdir. Da`vo kimga qilinayotgan bo`lsa, u, ongsiz ravishda o`zini ayblovchidan yirok tutishga intiladi, shuning uchun tez-tez ifodalaniladigan da`volar munosabatlarning uzilishiga olib kelishi mumkin.
YAxshi tarbiya asoslari bolalikda shakllantiriladi, ammo, agar ota-onalar farzandlaridan o`zlari hech qachon bajarmaydigan narsalarni talab qiladigan bo`lsalar, unda ularning istalgan natijalarga erishishi amrimahol. Ota yoki ona o`z farzandiga qanchalik beadob, uyat so`zlarni gapirish nojo`ya, beadablilik bo`lishii ta`kidlamasin, agar ularning o`zlari janjallashgan paytlarida qo`pol, uyat gaplarni foydalanadigan bo`lsa, farzand buni hech qachon qabul qilmasligi aniq. Bolalarga o`zlari uchun nufuzli, mo``tabar bo`lgan insonlariga taqlid qilish xosdir. Bunday insonlar esa bolalar uchun birinchi galda uning ota-onalaridir.
Oilada bir nechta farzand ulg`ayotganda aka-uka va opa-singillar o`rtasida muloyim, boadab va do`stona munosabatlar o`rnatilishi kerak. Bu munosabatlar esa ota-onalar barcha farzandlarini bir xil yaxshi ko`rib, barchasiga tengdek munosabat qilganlarida, birini ikkinchisidan afzal hisoblamaganliklaridagina o`rnatilishi mumkin.
Farzandlar o`sib-ulg`ayadi, va, nihoyat, «qiyin» deb nomlanadigan davr ham uetib keladi. Ilgari yoqimtoy va mo`min-qobil bo`lgan farzand endi esa keskin, yopiq, qo`rs bo`lib qoladi. Lekin, agar ota-ona bolasiga do`stana munosabat qilsa, uni hurmat qilsa va uning bilan o`z fikrlarini o`rtoqlashsa, foydali va aqlli maslahatlar bersalar, o`zlari ham farzandlaridan maslahatlar so`rov tursalar, unda oilada tinchlik va o`z-aro tushunish o`rin oladi.
Oila va nikohning axloqiy negizlarining yoshlar tarbiyasiga ta`siri. Nikoh va oilaning mustahkamligi yoshlarning oilaviy hayotga tayyorgarligiga bog`liq bo`ladi va nikohga ijtimoiy va individual qaarashlar tizimi sifatida munosabat oilaviy hayotga bo`lgan ijobiy munosabatni belgilab beradi. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, ularning oila va nikohning shaxsiy va ijtimoiy hayotdagi, jamiyat, millat taqdiridagi o`rnini to`g`ri anglashini shakllantirish jiddiy milliy muammolarning biridir.
SHaxsning shakllanishi nuqtai nazaridan yoshlarning nikohka kirishga psixologik tayyorgarligining muhim nuqtasi uning o`z xatti-xarakatlari, ya`ni nikoh va oila munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy qoidalar tizimiga qo`ygan ilk qadami mohiyati ustida uylanishidir. Shaxsning dastlabki sotsiallashuvi jarayonida vujudga
kelgan nikoh tushunchasi bilan u o`zining kelajak shaxsiy hayotida to`qnashadigan talablar o`rtasida ziddiyatlarning butun bir tizimi mavjud.
Oila o`spirinlarning xulq-atvori va tanloviga jo`da katta ta`sir ko`rsatadi. Ko`pchilik o`spirinlar o`z ota-onalaridan maslahat olishni va ularning qo`llab-quvvatlashlarini istaydi. Ammo ayrim ota-onalargina o`z farzandlari bilan savollarni muhokama qilishga tayyor, aksariyati esa o`sib kelayotgan farzandlariga qanday ma`lumotlarni berish kerakligini aniq tasavvur qilaolmaydilar. Natijada, qator sabablarga ko`ra, bugungi kunda o`spirinlarda oilaning deformatsiyalangan, buzilgan obrazi shakllanadi. N.I.SHevandrin yosh avlodlarda nikoh-oila munosabatlariga nisbatan noadekvat ko`rsatmalarning shakllanishining quyidagi omillarini ajratadi: ota-onaning axloqsiz xulq-atvori (alkogolizm, deviant xulk-atvor); noto`liq oila; ota-onaning o`z farzandlari tarbiyasi to`g`risidagi bilim va ko`nikmalarining qoniqarsiz darajasi; ota-ona o`rtasidagi salbiy munosabatlar; oiladagi mojaroli munosabatlar; qarindoshlarning oila ishlariga va farzand tarbiyasiga aralashishi.
Z.Mateychikning ta`kidlashicha, oiladi ota yoki onaning bo`lmasligi farzandning ijtimoiy tayyorgarligida jiddiy kamchilik bo`lishiga qaramasdan, ba`zan buzilgan, salbiy, jirkanch namunadan ko`ra ota yoki onasiz bo`lgan yaxshiroq.
Oila psixologiyasi bo`ycha nemets tadqiqotchisi Linda Anzorg «O`z ota-onalarining xulq-atvoridagi salbiy jihatlarini qabul qilgan yoshlar hayotda boshqalarga qaraganda kattaroq qiyinchiliklarni boshidan kechiradi: ularning oilaviy hayotlari shundan boshlanadiki, ular oilada yashash san`atiga o`rganishdan oldin munosabatlar qurishga yangitdan o`rganishlari zarur bo`ladi. Qayta tayyorlash esa odamning o`zidan ham, uning atrofidagilardan ham qo`shimcha kuchlarnin talab qiladi. Deyarli barcha ota- onalar «farzandlarni yaxshi hayotga tayyorlashni» istaydilar, lekin konkret tahlillar shuni ko`rsatadiki, aksariyat farzandlar o`z hayotlarining boshida noqulay axvolda turadi».
V.A.Sisenko oilaviy hayotga tayyorgarlikning quyidagi asosiy tamoyillarini ko`rsatadi: axloqiy (nikohning, farzandlarning va h.k. qadr-qimmatini anglash); psixologik (nikohga kirish uchun zarur bo`lgan psixologik bilimlar yig`indisi); ta`limiy (farzandlarni tarbiyalash ko`nikmalari va qobiliyatlari); sanitar va gigienik (nikoh va oila gigienasi); iqtisodiy va xo`jalik-maishiy.
SHunday qilib, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash ota-onalar, o`qituvchilar, tengdoshlar, o`zga kishilar, madaniyat va ommaviy axborot vositalari bilan keng o`zaro ta`sirlar to`plami bo`lib, ularning natijasida oilaviy munosabatlarning xususiyatlarini anglash, mos ravishdagi hissiyotlarnin rivojlantirish, nikoh va oilaga tayyorgarlik bilan bog`liq tasavvurlarning, qarashlarning, e`tiqodlarning, odatlarning shakllanishi yuz beradi.
YOshlani nikohgacha tarbiyalashni amalga oshirishga V.A.Suxomlinskiy katta hissa qo`shgan. V.A.Suxomlinskiy ta`biricha, oilaviy tarbiya jamiyatdagi yosh avlod tarbiyasining shakli sifatida o`z ichiga ota-onalarning, oila a`zolarining maqsadga yo`naltirilgan xatti-harakatlarini va kundalik hayotning, oilaviy munosabatlarning ob`ektiv ta`sirini o`z ichiga oladi. Oilaviy tarbiya tajribasini tahlil qila o`tirib, pedagog
«oila undagi ota-onalar va farzandlar o`rtasidagi mavjud munosabatlar bilan birga intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy tarbiyaning yangi maktabi» ekanligini ko`rsatdi. V.A.Suxomlinskiy oilaning farzandlarni axloqiy tuyg`ularini tarbiyalashning boshlang`ich maktabi bo`lishi, ya`ni axloqiy tamoyillar va kontseptsiyalarning shakllanishida ishtirok etishi va axloqiy tuyg`ularni rivojlantirishi, axloqiy e`tiqodlarni ishlab chiqishi, xulq-atvor ko`nikmalari va odatlarni shakllantirishi lozimligiga chuqur ishongan. Nikohgacha ta`limga V.A.Suxomlinskiyning qo`shgan katta hissalaridan biri

• 
  sevgiga va oilaviy hayotga ma`naviy-axloqiy tayyorgarlikni tarbiyalash nazariyasidir. Pedagog «O`g`limga xatlar»ida barcha yosh yigit-qizlarga murojaat qiladi: «Sevgi – bu insoniylikning eng qattiqqo`l imtixoni. Inson qadr-qimmatiga chuqur hurmat-ehtiromsiz haqiqiy insoniy sevgi bo`lishi mumkin emas».
  

YOshlarni oilaviy hayotga o`qitish o`z ichiga quyidagi tayanch jihatlarni oladi:

• 
  Umumijtimoiy, u nikoh va oila munosabatlari va defografiya sohasidagi davlat siyosatini, oilaning ahamiyatini, mafkuraviy qadriyatlarni, er-xotin va ota-onaning ijtimoiy rollarini yoritadi.
  
• 
  Axloqiy, u o`z ichiga quyidagi axloqiy sifatlarni tarbiyalashni oladi: boshqa jins vakillari bilan o`zaro muloqat, do`stlik, onaga, otaga, kattalarga va kichiklarga hurmat, farzand tarbiyasi zarurligi, mas`uliyat, halollik, qanoat, yaxshilik, nikohning axloqiy asoslarini anglash va saqlash, oiladagi munosabatlar, nikohning axloqiy asosi sifatida sevgi-muhabbatni; o`z eri (xotini), oilasi, farzandlari oldidagi burch, intim munosabatlar madaniyatini, ideal er va xotin, ota va ona haqidagi to`g`ri ko`rsatmalar.
  
• 
  Huquqiy: nikoh to`g`risidagi qonunchilik asoslari, Oila kodeksining eng muhim qoidalari bilan, er-xotinning bir-birlariga, farzandlariga va jamiyatga nisbatan majburiyatlari bilan tanishtirish.
  
• 
  Psixologik: shaxs kontseptsiyasi va yoshlar orasidagi shaxslararo munosabatlar psixologiyasining, nikoh va oilaviyning psixologik asoslarining xususiyatlari, boshqa odamlarning psixologiyasini tushunish qobiliyati, nikoh va oilaviy hayot uchun zarur bo`lgan his-tuyg`ularni rivojlantirish, muloqot ko`nikmalarini shakllantirish.
  

Ta`lim va oilaviy tarbiya sohasidagi mutaxassislarning aksariyati nikoh va oilaning barqaror mavjudligining asosiy shartlaridan bri odamlarning axloqiy ruhi, shu jumladan, axloqiy me`yorlardan ma`lum darajada xabardor bo`lishlari, deb hisoblaydi.
Ushbu vaziyatning shubhasizligi aniq. Darhaqiqat, insonning axloqiy ongining rivojlanish darajasi ko`p jihatdan uning oiladagi faoliyati va xulq-atvorini belgilaydi. Yoshlarning etukligi birdaniga yuz bermaydi va ko`pgina omillarga bog`liq.
Birinchi omil er va xotin, keyin esa ota va onaning rolini o`ynashga psixologik tayyorgarlik va qobiliyatga bo`lgan ehtiyojdir. Har bir ijtimoiy rol o`z ijrochisi bilan bog`liq ma`lum taxminlarni o`z ichiga oladi. Shunday qilib, er va xotinning roliga tayyorgarlik, bu taxminlar (ya`ni, huquq va majburiyatlar) to`g`risida aniq bilishni va ularni bajarishni istashni anglatadi.
Mas`uliyatni oqilona taqsimlash oilaviy barqarorlikning omili bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, er va xotin o`rtasidagi o`zaro munosabatlar tarkibidagi funktsional- rolli muvofiqlashtirish yoshlar uchun nikohdan oldin ta`limni talab qiladi. Yoshlar oilaviy hayot uchun zarur bo`lgan ma`lum bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishi kerak. Shunday qilib, ta`kidlash kerakki, ko`plab yoshlar er-xotinning ijtimoiy funktsiyalarini amalga oshirishga psixologik va texnologik jihatdan tayyor.