6-Mavzu. Axloqiy qadriyatlar falsafasi (Etika) Reja

Axloq va uning funktsiyalari, jamiyatdagi roli. 
«Axloqiy madaniyat» atamasi 
«axloq» va «madaniyat» tushunchalari asosida shakllangan. Axloq - bu ijtimoiy 
hayotning turli shakllaridagi, inson xulq-atvori madaniyati va ular o`rtasidagi 
munosabatlardagi axloqiy ideallar, maqsadlar va munosabatlarning amaliy timsolidir.
 
«Madaniyat» so`zining o`zi, siz bilganingizdek, lotincha «kultura» dan kelib chiqqan 
bo`lib, u rus tiliga tarjima qilishda yetishtirish, qayta ishlash, takomillashtirish, 
tarbiyalashni anglatadi. 
Madaniyatning subyekti - bu ham butun jamiyat, ham uning tarkibiy shakllari: 
millatlar, sinflar, ijtimoiy qatlamlar, kasbiy jamoalar va har bir alohida kishi. Va bu 
barcha holatlarda madaniyat inson hayotining har qanday sohasi va shaxsning o`zini 
takomillashtirish darajasining sifat jihatidan tavsifi sifatida namoyon bo`ladi.
Axloqiy madaniyat murakkab dastur sifatida ishlaydi, u an`anaviy vaziyatlarda axloqiy 
xatti-harakatlar qilishga yordam beradigan insoniyatning o`rganilgan tajribasini, 
shuningdek muammoli vaziyatlarda axloqiy qaror qabul qilishga ko`mak beradigan 
axloqiy farosat, intuitsiya kabi ongning ijodiy elementlarini qamrab oladi. 
Odob-axloq yaxshi va yomonning ziddiyatini tushunishda namoyon bo`ladi. Yaxshilik 
eng muhim shaxsiy va ijtimoiy qadriyat sifatida tushuniladi va shaxsning shaxslararo 
munosabatlarning birligini saqlash va axloqiy kamolotga erishish istagi bilan bog`liq. 
YAxshilik - odamlar o`rtasidagi munosabatlarda ham, insonning ichki dunyosida ham 
uyg`un yaxlitlikka intilishdir. Agar yaxshilik bunyodkor bo`lsa, unda yomonlik - bu 

---

shaxslararo munosabatlarni buzadigan va insonning ichki dunyosini emiradigan 
narsadir.
Barcha me`yorlar, g`oyalar va axloqiy ko`rsatmalar yaxshilikni saqlashni va odamni 
yomonlikdan chalg`itishni maqsad qilib qo`ygan. Agar inson yaxshilikni saqlash 
qo`llab-quvvatlash talablarini o`zining shaxsiy vazifasi sifatida anglasa, unda uning o`z 
burchini - jamiyat oldidagi majburiyatlarini anglashi to`g`risida ayta olamiz. Burchni 
bajarish tashqi tomondan - jamoatchilik fikri va ichki tomondan - vijdon tomonidan 
nazorat qilinadi. Shunday qilib, vijdon o`z burchini shaxsiy anglashdir. 
Inson axloqiy faoliyatda erkindir - u burch talablariga rioya qilish yo`lini tanlash yoki 
tanlamaslik huquqiga ega. Insonning bu erkinligi, uning yaxshilik bilan yomonlikni 
tanlash qobiliyatiga axloqiy tanlov deyiladi. Amalda, axloqiy tanlov oson ish emas: 
ko`pincha burchlar va shaxsiy moyilliklar o`rtasida tanlov qilish juda qiyin (masalan, 
bolalar uyiga pul topshirish). Agar turli xil burchlar bir-biriga zid bo`lsa, tanlov yanada 
qiyinlashadi (masalan, shifokor bemorning hayotini saqlab qolishi va uni og`riqdan 
xalos qilishi kerak; ba`zan ikkalasi qator bajaris mumkin emas). Axloqiy tanlovning 
oqibatlari uchun inson jamiyat va o`zi oldida (vijdoni) javobgardir. 
Axloqning bu xususiyatlarini umumlashtirib, biz quyidagi funktsiyalarni ajratib 
ko`rsatishimiz mumkin: 
baholash
- xatti-harakatlarni yaxshilik va yomonlik koordinatalarida ko`rib chiqish 
(yaxshi, yomon, axloqiy yoki axloqsiz);