6-Ma’ruza Mavzu: Uzunlikni o’lchash

5.1-rasm. Masofa tHlchasb quroliari 
Po ‘lat lenta: a — shtrixli; b - shkalali; 
v - p o ‘lat lenta shpilkalari; g - lenta о ‘rami.
Masofalami juda aniq o'lchashda invar lenta va po‘lat yoki 
invar sim ishlatiladi. Bu lenta va simning ikkala uchida 
millimetrlarga bo‘lingan shkalasi bor. Masofani o‘lchash paytida 
lenta yoki sim o‘lchanadigan masofada to‘g‘ri chiziq bo‘yicha 
o‘matilgan shtativ yoki qoziqlar ustidan tortiladi va ikkala uchiga 
biriktirilgan qadoqtoshlar yoki dinamometr yordamida taranglatib 
qo‘yiladi (5.1-rasm). Shtativ yoki qoziqlar oralig‘i bii' necba marta 
o‘lchanib o‘rtacha uzunlik hisoblab chiqariladi. Bu asboblardan 
tashqari, masofani aniq o‘lchaydigan bazis asboblari deb 
ataladigan BP-1, BP-2 va BP-3 asboblari ham ishlatiladi.
5.4. Masofani po‘lat lenta bilan «‘lchash va o‘lchash aniqligi
Joyda po‘lat lenta bilan o‘lchangan chiziqning uzunligi 
quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi:
D -l'n+ r; (5.1) 
bu yerda I -p o ‘lat lentaning uzunligi; 
n-lentaning chiziq bo‘yicha yotqizilish soni; 
r -  ortib qolgan (lenta etmay qolgan) masofa.
Masofa 20 m li po‘lat lenta bilan o‘lchansa, (5.1) formula 
mana bunday ko‘rinishga kiradi:
D=20,n+r; (5.2)
/

Masalan, joydagi A V chiziq uzunligi po‘lat lenta bilan 

quyidagicha o‘lchanadi. Bir kishi lentani uning 0 shtrixini A 
nuqtadagi qoziq markaziga to‘g‘rilab ushlab turadi, ikkinchi kishi 
esa lentani V nuqtaga tomon tortadi va o‘lchanayotgan A V chiziq 
ustida tarang yotqizib, shpilkalardan birini lentaning 0 shtrixiga 
(ilgaksimon kesigiga) to‘g‘rilab, yerga qoqadida, yana oldinga 
qarab yuradi. Lenta uehini A nuqtada ushlab turgan kishi yerga 
qoailgan shpilkaga yetib kelgach, oldinda borayotgan kishini 
to‘xtatadi va lentaning ilgaksimon kesigini shpilkaga kiritadi, 
oldinda boruvchi kishi lentani A V chizig‘iga to‘g‘rilaydi, tarang 
qilib tortadi va ikkinchi nuqtani shpilka qoqib belgilaydi. Shundan 
ksyin orqadagi kishi birinchi shpilkani sug‘urib oladi va ikkalasi 
oldinga qarab yuradi, to chiziqning oxiriga (V nuqtaga) yetgunga 
qadar ish shu tartibda davom ettiriladi. Lentaning uchi oxirgi 
nuqtaga yetmasa, ya’ni lenta yotqizilganda masofa ortib qolsa, 
oxirgi shpilkadan lentaning V nuqtaga to‘g‘ri kelgan joyigacha 
bo‘lgan masofagina hisoblanadi. Bunda lentaning metrli 
bo'iimlaridan metr belgisi bo‘yicha, detsimetrlardan ulami 
ko‘rsatuvchi teshiklar bo‘yicha, santimetrlardan-shtrixli lentada 
ko‘z bilan chamalab, shkalali lentada esa shkaladan sanoq olinadi. 
Misolimizda lenta chiziq boVlab 8 marta yotqizildi va 8-nuqtadan
V uuqtagacha bo‘lgan oraliq lenta uzunligidan qisqa, ya’ni 16, 
24 m bo‘lib chiqdi. Shunda A V chiziqning uzunligi quyidagiga
'
D=20x8+16/24=176.24 m
tengbo‘ladi.
Po‘lat lenta bilan masofa o‘lchash aniqligi asosan joyning 
xarakteriga bog‘liq, masalan. shosse, trotuar, tekis yo‘l va boshqa 
shu kabi joylar masofa o‘lchash uchun juda qulay hisoblanadi. 
Butazor, ariq, zovux, kanal kesib o‘tgan joylar, jarliklar, tog‘ yon 
bag‘ri va boshqa joylarda masofani o‘lchash ancha qiyin. Shuning 
uchun po‘lat lenta qulay joylardagina ishlatiladi.