6-Ma’ruza Mavzu: Uzunlikni o’lchash

Nivelirlashda ishlatiladigan reykaiar: 
Nisbiy balandlikni 
o‘lchashda ishlatiladigan reykaiar uch turga bo‘linadi; PH-05, PH-
3, PH-10; shifrda P-reyka, H-nivelir, raqam 05, 3, 10 bir kilometr

yo‘lni nivelirlashdagi o‘rtacha kvadratik xatolikni bildiradi, (mm) 
da.
6.9-rasm. Nivelirlash reykalari
PH-05 - nivelir reykasining asosi yaxlit taxtadan bo‘lib 3 
metrli (maxsus ishlar uchun 1 metrli) uzunlikda bir tomonli qilib 
ishlab chiqiladi. Reyka o‘rtasiga 5 mmli bo‘laklarga bo‘lingan 
invar tasmasi tortilgan (6.9 a -rasm). Bu reyka yordamida yuqori 
aniqlikdagi nivelirlash ishlari bajariladi.
PH-3 - nivelirlash reykasi uzunligi 3-4 metr, kengligi 8-10 
sm, qalinligi 2-2.5 sm keladigan taxtachadir. Reyka boshidan 
oxirigacha oq rang moyli bo‘yoq bilan bo‘yalgatt, ikki uchiga 
tunika qoqilgan. Reyka maxsus mashina yoki shablon yordamida 
santimetrlarga bo‘lingan. Santimetrti bo‘laklar 1 santimetr orala- 
tib qora yoki qizil rangga bo‘yalgan. Reykadan sanoq olishni 
osonlashtirish maqsadida har bir disiemetr 5 sm li bo‘laklarga 
ajratilgan, har bir disiemetming birinchi besh boiagi E harfiga 
o‘xshaydi. Reykadagi ditsimetrlar teskari yo‘nalishda, ya’ni 0 dan 
boshlab reyka uchiga tomon raqamlar bilan belgilangan (01, 02, 
03), (6.9 b - rasm). Nivelirlashda ishlatiladigan reykalar yaxlit, 
buklama va surilma bo‘ladi (6.9 b - shakl). Reykalar ikki tomonli 
bo‘lganda reykaning bir tomonida santimetr bo‘laklari qora rang- 
da bo‘ladi va pastidan desiimetr bo‘laklari 0 raqamdan 
boshlanadj, ikkinchi tomonidagi santimetr bolaklari qizil rangga 
bo‘yaladi va bu tomcmdagi raqamlar 4887-yoki 4787 sonidan 
boshlab belgilanadi.
Reykaning pastki qismi reyka tovoni deyiladi. Demak reyka 
qora tomonida tovon 0 dan, qizil tomonida tovon 4887-yoki 4787 
sonidan boshlab belgilanadi. Shuning uchun reykaning qora va
nivelirlashdagi o‘rtacha kvadratik xatolikni bildiradi,

qizil tomonidan olingan sanoqlar farqi 4887-yoki 4787 ga teng 

bo‘ladi. Reykadan sanoq mm da olinadi (6.9 b - rasm).
Raqamli nivelirlardan foydalanib nivelirlanganda shtrix-kodli 
reykalar ishlatiladi (6.9 v - rasm). Raqamli nivelirlar reyka 
bo‘yicha hisoblash prinsiplari bilan reykalar esa shtrix-kodlari 
bilan farqlanadi. Shuning uchun, Leica Geosystem AG 
firmasining nivelirlari bilan ishlaganda, shu firmaning nivelirlari 
uchun mo‘ljallangan reykalarini qo‘llash lozim, TOPCON fmnasi 
nivelirlaridan foydalanilganda TOPCON firmasining reykalaridan 
foydalanish lozim va hokozo. 1 km ikkilangan yo‘lni 
nivelirlashda nisbiy balandligini aniqlash o‘rta kvadratik 
xatoligini o‘lchashda qo‘llaniladigan reykalaming materiallarini 
sifatiga bogTiq bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchi firmalar nafaqat yuqori 
aniqlikda o‘Ichashg* erishishga intiladilar, bir vaqtda reykalar 
yyengil va mustahkam bo‘lishini ta’minlashga harakat qiladilar.