5 morfologiya. So‘z turkumlari. Ot

3. Havvon nomlari va ularga atab qo'yilgan nomlar – zoonimlar (lot.soom – hayvon, onuma –nom): To'rtko'z, Bo'ribosar.
4. Suv havzalari inshootlari va ularga atab qo'yilgan nomlar (daryo,ko`l,dengiz nomlari) – gidronimlar (lot.gidro – daryo,suv, onuma – nom): Orol dengizi, Balxash ko'li va hokazo.
SIFAT


Otgabog'lanib, uningbelgisinibildiradiganvaqanday? qanaqa? so'roqlarigajavobbo'ladiganso'zlargasifatdeyiladi. M: chiroyli ko'ylak, baland bino, devoriy gazeta, xayoliy gap, kuzgi ekin.
Sifatlar tarkibiga ko'ra tub va yasama sifatlarga bo'linadi. Tarkibiy qismlarga bo'linmaydigan sifatlar tub sifatlar, asos va yasovchi qismdan iborat bo'lgan sifatlar yasama sifatlar hisoblanadi.Yasama sifatlar asosga qo'shimchalar qo'shish yoki so'z qo'shish yo'li bilan hosil qilinadi. Masalan: shirali. mazmundor, serunum, kamhosil, bodomqovoq.
SIFAT YASOVCHI QO'SHIMCHALAR VA ULARNING IMLOSI


-li, ser-, -dor, -siz,no-, -chan, -ma,-iy(-viy) kabi qo'shimchalar sifat yasovchi qo'shimchalar hisoblanadi. –li, -dor, ba-, ser-, -mand qo'shimchalari asosda ifodalangan belgiga egalikni bildiradi. Bu qo'shimchalar (-mand qo'shimchasidan tashqari) asosda ifodalangan belgiga ega emaslikni bildiruvchi no-, -siz, be- qo'shimchalari bilan zid ma’nolidir.
-li qo'shimchasi qo'shish orqali o'zak ifodalagan narsaning mavjudligini, me’yordan ortiqligini (suvli) bildiradi,- siz qo'shimchasini qo'shish orqali esa, aksincha, o'zak ifodalagan narsaning yo'qligi yoki me’yordan kamligini (suvsiz) bildiradi.
Sifat yasovchi -li qo'shimchasi -dor,-kor, ser- qo'shimchalari va ba-,bo- old qo'shimchasi bilan sinonimik munosabatda bo'ladi, shuning uchun ularni birining o'rnida ikkinchisini qo'llash mumkin. Masalan, go‘shtli-go‘shtdor, gunohli-gunohkor, serunum-unumli, savlatli-basavlat, obro'li-boobro' kabi. Lekin doim ham ularni bir-biri bilan almashtirish mumkin emas. Masalan, yurakli,kuchli so'zlarini bayurak, yurakdor, yurakkor, kuchdor, bakuch, kuchkor deb bo'lmaydi.
Sifat yasovchi -siz qo'shimchasi be-,no- old qo'shimchalari bilan sinonimik munosabatda bo'ladi. Shuning uchun ularni ko'pincha birining o'rnida ikkinchisini qo'llash mumkin. Masalan, umidsiz- beumid, noumid. Lekin ularni ham doimo bir-biri bilan almashtirib bo'lmaydi. Masalan: aqlsizni beaql deyish mumkin, lekin noaql deb bo'lmaydi.
Shuningdek, nomard, noma'lum so'zlaridagi no- old qo'shimchasini be- old qo'shimchasi va -siz_qo'shimchasiga almashtirib bo'lmaydi, chunki bu so'zlar fors-tojik tilidan o'zbek tiliga tayyor holda o'tgan. Hozirgi o'zbek tilida yasalgan emas.
Shunga ko'ra sifat yasovchi qo'shimchalardan o'rinli foydalanish katta ahamiyatga ega.
-gi (-ki,-qi) qo'shimchasi payt va o'rin bildiruvchi otlarga qo'shilib, payt va o'ringa xos belgini (kuzgi, qishki, dastlabki, tashqi); -simon qo'shimchasi o'xshashlik belgisini (odamsimon, maymunsimon, sharsimon); -iy(-viy)qo'shimchasi xoslik belgisini ifodalovchi (mafkuraviy, hajviy, devoriy) sifatlar yasaydi.
-k,-iq,-kin,-qin,-g'in,-gun,-g'un,-gir,-kir,-qir qo'shimchalari ayrim fe’l asoslariga qo'shilib,sifat yasaydi:chirik,siniq,buzuq,yirtiq,horg'in,tushkun,sezgir,keskir,ozg'in,turg'un,olg'ir kabi.
Ma'lum belgi bir necha so'zlar orqali ifodalanishi ham mumkin. Masalan: katta, ulug', ulkan,buyuk, chiroyli, go'zal, xushro'y, bejirim va boshq.
Bunday so'zlar muayyan bir umumiy ma’no asosida birlashsalar ham, lekin ular bir-biridan ma’lum farqlanishga ham ega. Bunday farqlanish ularning boshqa so'zlar bilan bog'lanishida, ma’lum uslubga xoslanishida aniq namoyon bo'ladi. Masalan, odam so'zi katta, buyuk, ulkan, ulug' sifatlarini qabul qila oladi, lekin gigant sifati odam bilan bog'lana olmaydi. Chunki u qurilishlarda binolarning shakl-belgisini ifodalashga xoslangan. Shuningdek, ulug', buyuk so'zlari shakl belgisidan tashqari xususiyat belgisini ham ifodalaydi. Bunday vaqtda ular bilan ma’nodosh bo'lib keladi. Ulkan, gigant so'zlarida esa bunday ma’no yo'qligi uchun ular bilan ma’nodoshlikni hosil qila olmaydi.
Shuning uchun ham sifatlarning ma'nodoshlarini bilish va o'z o'rnida qo'llay bilish so'zlovchining nutqiy mahoratini ko'rsatadi.