5-мавзу: Илк ўрта асрлар ўзбек давлатчилиги: ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт

Абу Али Ибн Сино (980-1037 йй.) 17 ёшидаёқ олим сифатида шаклланиб, табиб деган ном чиқаради. Абу Али ибн Синонинг араб тилида яратган 5 жилдли “Ал-Қонун” (“Тиб қонунлари”) асари тиббиётга оид беназир асардир. У илм-фаннинг бошқа соҳаларида ҳам баракали ижод қилган бўлиб, “Донишнома”, “Инсоф китоби”, “Нажот китоби” ва бошқалар асарларни яратган.
Маҳмуд Қошғарий (1029-1038 йй.) «Девони луғоти турк» ва «Жавоҳири наҳр» «Турк тили синтаксиси асослари» асарларини ёзади. Минг афсуслар бўлсинки, охирги асари ҳанузгача топилмаган. Маҳмуд Қошғарийни бутун илм оламига танитган «Девони луғоти турк» асаридир. Бу китоб араб тилида ёзилган. Унда олим кўп йиллар давомида туркий қабилалар орасида олиб борилган кузатишлар асосида туркий тилларни қиёсий ва тарихий усуллар билан таҳлил қилган ва бу тилларнинг ўзига хос хусусиятларини очиб беришга ҳаракат қилган.
Юсуф Хос Ҳожиб (XI аср). Ҳозирги кунда Юсуф Хос Хожибнинг «Қутадғу билик» - «Бахт саодатга бошловчи билим» деб номланган дидактик бадиий-фалсафий асари бизгача етиб келган бўлиб, бошқа асарлари маълум эмас. Асар насрий муқаддимадан сўнг 77 байтдан иборат шеърий муқаддима билан бошланиб 73 бобнинг мундарижаси берилади. Бошланғич боблар ўша давр ананаларига биноан бошланиб, оллоҳ ва пайғамбар, ислом динининг фойдаси ва дунёвий, ижтимоий сиёсий, ахлоқий илмий масалалар билан тугалланади.
IX-XII асрларда халифаликдан ажралиб чиққан мустақил давлатлар Сомонийлар, Қорахонийлар, Салжуқийлар ва Ғазнавийлар, Хоразмшоҳлар даврида бу мустақил марказлашган давлатларни янада мустаҳкамлаш учун ислом динига, унинг таълимотига, тарихий аҳкомларига эътибор бир неча бор кучаяди. Шаҳарларда масжидлар ва мадрасалар қурилишига эътибор берила бошлади. Бу даврда ислом таълимотига бебаҳо ҳисса қўшган Имом ал-Бухорий ва Исо ат-Термизий каби кўплаб уламолар етишиб чиқдилар. Улар шу кунга қадар ҳадис илмининг энг кўзга кўринган, бутун мусулмон дунёси томонидан тан олинган алломалар даражасига кўтарилган зотлардир. Имом Бухорий (810-870 йй.) ислом дини масалаларига бағишланган йигирмага яқин асар ёзди. Шу китоблар орасида Бухорийнинг бутун дунёга машҳур қилган асари «Ал-Жоме ас-Саҳиҳ» («Ишончли тўплам»)дир. Бу асар 160 қисмдан иборат бўлиб, 3450 бобни ўз ичига олади. Бухорий ҳадисларни тўплаш ва баён этишда унинг ҳақиқийлига асосий эътибор берган, унинг ҳақиқатга яқинлигини исботловчи далилларни келтирган ва шу асосда ҳадисларни классификация қилган олимдир.