5-мавзу: Илк ўрта асрлар ўзбек давлатчилиги: ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт

3. IХ-ХII асрларда ўзбек давлатчилиги: сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ҳаёт
IX-XII асрларда маданий юксалишнинг шарт-шароитлари.
Қарлуқлар давлати (VIII аср ўрталари – Х аср ўрталари). Мовароуннаҳр ва Хуросон аҳолисининг тез-тез қўзғолон кўтариши, мамлакат ичида узлуксиз давом этган урушлар Араб халифалиги ҳокимиятини заифлаштириб, мустақил давлатларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Қадимда Олтойнинг ғарбида, сўнгра Иртиш дарёсининг ўрта оқимида яшаган қарлуқлар қадимги туркий қабилалардан эди. VI-VII асрларда улар Турк хоқонлиги таркибига кирган. VII аср ўрталарида қарлуқлар Еттисув ўлкасига келиб жойлашган. Уларнинг катта гуруҳи Талас ва Чу дарёларининг адоқларида ва шарқда Иссиқкўлгача бўлган ерларда яшаган. Қарлуқ қабилалари 766 йилда туркашлар давлати ерларини эгаллаб, ўзларининг давлатини туздилар. Подшохлари «ябғу» ёки «жабғу» деб юритилган. Ғарбий Турк хоқонлигининг бир қисмида вужудга келган бу давлат ғарбдан Ўғузлар юрти ва Фарғона водийси билан чегарадош бўлган. Х аср араб географи Ибн Ҳавқалнинг маълумоти бўйича, Қарлуқлар юрти Фарғона водийсидан шарққа томон ўттиз кунлик масофага чўзилган. Бу давлатнинг пой­тахти 940 йилгача Чу дарёсидан шимолроқда жойлашган Суёб шаҳри бўлган. Бухоро, Самарқанд ва Шош орқали ўтган қадимги карвон йўлининг шимолий тармоғи Тароздан шарққа бурилиб, Суёб орқали Иссиқкўлнинг жанубий соҳили бўйлаб Шарқий Туркистон воҳаларига, сўнгра Хитойнинг ички вилоятларига кириб борган. IХ-Х асрларда қарлуқлар асосан кўчманчи чорвачилик, хусусан қўйчилик ҳамда овчилик билан шуғулланган. Деҳқончиликка ўтиш даври бўлган. Мовароуннаҳр аҳолиси билан ҳунармандчилик ва чорва­чилик маҳсулотлари айирбошланган. Мовароуннаҳр савдогарларининг Еттисувда қадимдан савдо мавзелари бўлган.
Мовароуннаҳр билан муттасил олиб борилган савдо алоқалари Еттисувда қадимдан яшаб келаётган туркий аҳолининг маданий-маънавий ҳаётига ҳам таъсир этди. Миссионерлик (таъблиғлик) воситасида Еттисувга аввал моний ва несториан (христиан) динлари, сўнгра ислом кириб борган. Маълумотларга кўра, исломни VIII аср охирларидаёқ қарлуқлар жабғуси, Х аср ўрталарида қарлуқларнинг анчагина қисми қабул қилган. Бу даврда Таласдан шарқда жойлаш­ган бир қанча қарлуқ шаҳарларида жоме масжидлари бино қилинган. Х аср ўрталарида жанубдан келган яғмолар Қарлуқлар давлатини енгиб, Еттисув вилоятини эгалладилар ва бу ўлкада Қорахонийлар давлатига асос солдилар. Бу янги турк давлатининг сиёсий ҳаётида қарлуклар фаол қатнашадилар. Х аср охири­да Қорахонийлар Мовароуннаҳрни эгаллагач, қарлуқлар Шош вилоятига ҳамда Фарғона ва Зарафшон водийларига кўчиб келиб ўрнашадилар. Кейинчалик улар Мовароуннаҳрнинг маҳаллий ўтроқ аҳолиси таркибига сингиб кетдилар.