5-mavzu. Badiiy san’atlar va ularning manbalari Reja

XX asrda badiiy san’atlarning o‘rganilishiga doir.

XX asrning boshlarida yaratilgan adabiyotshunoslikka doir ilk nazariy qo‘llanmalar sanalgan Abdurahmon Sa’diyning «Amaliy ham nazariy adabiyot darslari», Fitratning «Adabiyot qoidalari» asarlari mafkuraviy tazyiq ostidagi davr mevasi bo‘lgani uchun ham endi ularda Qur’oni karim va Hadisi shariflardagi ilohiy kalimalar, Rasululloh so‘zlari, xulafoi roshidin va sahobalar nutqiga murojaat qilishlar o‘z-o‘zidan tushib qolgan. Har bir san’at haqida ma’lumot berilarkan, uning qisqa ta’rifi bilan misol keltirilish va ayrim o‘rinlardagina bu misollarni sharhlash urf bo‘lgan. XX asr o‘zbek navoiyshunoslari Oybek va Maqsud SHayxzoda, Izzat Sulton va Alibek Rustamovning risola va maqolalarida Navoiy «ijodxonasida»gi go‘zal adabiy unsurlar sifatida she’riy san’atlarga murojaat qilingan. Bu yo‘nalishda bir necha o‘nlab maqolalar yaratgan, «Navoiy poetikasi»ni jiddiy o‘rgangan va o‘z kuzatishlarini qariyb ellik yildan beri o‘zbek kitobxonlariga etkazib kelayotgan olim YOqubjon Ishoqovning birgina «badiiy san’atlar» talqiniga doir ishlari bilan cheklanadigan bo‘lsak ham olimning mumtoz adabiyotimizning bilimdonlaridan biri sifatida adabiyotshunoslik tarixiga kirishiga shubha yo‘q. Xorijiy olimlarimiz tomonidan «stilisticheskie figuro‘» deb talqin qilingan adabiy hodisalarga nazariy javob sifatida tayyorlangan «So‘z san’ati so‘zligi»¹³ asari she’rshunoslikda barcha she’riy san’atlar (xolislik uchun Anvar Hojiahmedov¹⁴ va Vohob Rahmonov¹⁵ning qator risolalalarini eslash barobarida) haqidagi risolalardan tubdan farq qiladi. Boisi bu ilmiy risola alifbo tartibida shakllantirilgani, bizni qiziqtirgan san’at turi va namunasi oson topilishidagina emas, balki ularga berilgan ta’rif va izohlar aniqligi, bugungi o‘zbek kitobxoni didi va malakasiga muvofiqligi uchun ham ushbu so‘zlik har bir adabiyot muallimi, talaba va iqtidorli o‘quvchilarning stolidan doimiy o‘rin olishga arziydi.

Demak, mumtoz adabiyotshunoslikda eng qadimgi ilm turlaridan biri sanalgan ilmi bade’, ya’ni badiiy san’atlar haqidagi ilm doimo yangilanishda va taraqqiyotda ekanini unutmaslik kerak bo‘ladi.

1 Абдуллоҳ ибн Муътазз. Китоб ал-бадеъ / И.Ю.Крачковский. Избранные сочинения. Т.VI. – С. 179-257.

2 Ар-Руммани. Ан-Нукат фи и’джаз ал-Куран. – Салас расаил фи и’джаз ал-Куран. - Қоҳира, 1331.

3 Бу ҳақда қаранг: Чалисова Н. Ю. Рашид ад-дин Ватват и его трактат «Сады волшебства в тонкостях поэзии». / Рашид ад-дин Ватват. Хада’ик ас-сеҳр фи дақа’иқ аш-ши’р. Перевод с персидского и факсимиле. – М.: Наука, 1985. – С. 16-17.

4 Куделин А. Б. Средневековая арабская поэтика. – М.: Наука, 1983. – С. 150.

5 Mehmet Umar Roduyanı. Tarcumanı-l-Balаğa. Hazırlayan Ahmat Ataş. – İstanbul, 1949.

6 Муҳаммад ибн Умар ар-Родуёний. Таржумону-л-балоға. Бо таснифи муқаддима ва зайлу щавоши ва тарожими аълом ба хомаи қавим. – Теҳрон, 1339.

7 Мунтахаби «Тарчумону-л-балоға» (Тащияи матн, муқаддима ва тавзеҳоти Худой Шарифов). – Душанбе: Дониш, 1987.

8 Рашид ад-дин Ватват. Хада’ик ас-сещр фи дақа’иқ аш-ши’р. Перевод с персидского и факсимиле. – М.: Наука, 1985. – С.161-172.

9 Мусульманкулов Р. Персидско-таджикская классическая поэтика. Х-ХV вв. – М.: 1989. – С. 14.

1⁰ Алишер Навоий. Мажолису-н-нафоис (Илмий-танқидий матнни нашрга тавйёрловчи С. Ғаниева). – Т.: Фан, 1961. –Б. 141-142.

1¹ Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадойиъу-с-санойиъ (Форсчадан А. Рустамов таржимаси). – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. – Б. 8-9.

1² Шайх Аҳмад Тарозий. Фунуну-л-балоға. – Т.: Хазина, 1996.

1³ Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. - Т.: 2006.

¹⁴ Ҳожиаҳмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Т.: 1998.

1⁵ Раҳмонов В. Шеърий санъатлар. – Т.: 2004.