5-mavzu. Badiiy san’atlar va ularning manbalari Reja

Badiiy san’atlarning ilm sifatida joriylanishi.

Arab mumtoz poetikasining poydevori sanalgan Abdulloh ibn Mu’tazzning “Kitobu-l-bade’” asarining muqaddimasida “mazkur kitobda biz keyingi davr (ulamolari) «bade’» deb atagan ilmning bob va fasllarida Qur’on tilida, Rasulullloh s. a. v. hadislarida, sahobalar va tobe’inlarning so‘zlashuv tilida, mutaqaddim (qadimgi – H.B.) shoirlarning she’rlarida uchraydigan badiiy ifodalarni tasniflab chiqdik” deyish barobarida istiora san’atiga misol keltirilar ekan, avval “Alloh taolo kalomidagi bade’ so‘zlaridan: Innahu ummul kitabi li-dina-l-aliu-l-hakim... (Bu albatta, Kitoblar onasi (ummu-l-kitob)dir va u oliy va donishmandona (a’liul-hakim)dir)» kabi iqtiboslar tilga olinadi. So‘ngra «Hadislardagi badiiyat» rukni bilan «Sizni ham avvalgilarning kasalligi engibdi buxl (baxllik) va hasad ustarasi bo‘g‘zingizga tegibdi» so‘zlari keltiriladi¹. Keyin «Ali r. a. aytdi: «Bilim qulfdir, savol kalitdir» hikmatidan so‘nggina «Mutaaxxir (oxirgi – H. B.) shoirlarning so‘zlaridagi badiiyat namunalaridan Molik ibn Dinor aytadi: «Fikrsiz ko‘ngil vayronadir». Bu va bunga o‘xshash misollar shuni dalillaydiki, she’riy san’atlardan istiora haqida fikr yuritilarkan, uning misoli sifatida avval «kitoblarning onasi» deb ta’riflangan Kalomulloh, ya’ni +ur’oni karimdan, so‘ngra Hadisi sharifdan yoki Payg‘ambar so‘zlaridan, keyin esa xulafoi roshidin va sahobalar, tobe’inlar va ana undan so‘nggina eski va yangi shoirlarning she’rlaridan namunalar berish ilmiy madaniyat sanalgan. Arab mumtoz poetikasi asoschilari Nasr binni Hasanning «Mahosinu-l-kalom» («Go‘zal so‘zlar»), Qudama ibn Ja’farning «Naqdu-sh-she’r» («SHe’r tanqidi»), Johiz va Ibn Xaldun asarlarida ham mana shu jihat ustivor hisoblangan. Xatto X asrda arab olimi Rummoniy (909-916) faqat Qur’oni karimdagi badiiy san’at namunalarini to‘plab, sharhlashga maxsus kitob bag‘ishlagan². Bunday +ur’oniy asos bilan badiiy san’atlarga yondashish Abu Hilol Askariy (v. 1004)ning «Kitabu-s-sina’atayn» («San’atlar kitobi»), Ibn Rashiq (999-1064)ning «Al-Umda», Baqilloniy (v. 1013)ning «I’jazu-l-+ur’on» asarlarida ham aks etgan bo‘lib, so‘ngra adabiy-ilmiy an’anaga aylangan³.

Avval arab (mamlakatlari)da boshlangan bu intizom so‘ngra ajam (fors va turk)ga ko‘chgan. Bizning vatandoshlarimizning arab tilida yozilgan asarlarida ham, jumladan, Abu Abdulloh Xorazmiyning mashhur lug‘ati «Mafotuhu-l-ulum» («Ilmlarning kalitlari»)da yoki YUsuf Sakkokiyning «Miftohu-l-ulum» («Ilmlarning kaliti») singari asarlarida ham shu tartib ish bergan.

Abdu-l-Kahir Jurjoniyning o‘nlab risolalarida poetika masalalari aks etgan bo‘lsa-da, uning ushbu mavzudagi «Kitobi asroru-l-balog‘a» («Balog‘at sirlari kitobi») asarida badiiy san’atlar muammosi izchil va ancha keng bayon qilingan bo‘lib⁴, bu sohada qalam tebratgan ko‘pgina fors shoirlari ham uning asariga murojaat qiladilar.

3.