Imom al-buxoriy hadislarida tabiat va inson masalalari

IMOM AL-BUXORIY HADISLARIDA TABIAT VA INSON MASALALARI.
Zafar Yunusovich Adilov,
UrDU, Milliy gʻoya, maʻnaviyat asoslari va huquq taʻlimi kafedrasi katta oʻqituvchisi, PhD.

Жаҳонда юз бераётган глобал ўзгаришлар шуни кўрсатмоқдаки, табиатга нисбатан антропоген таъсирнинг кучайиши бугунги экологик вазиятнинг издан чиқишига ва бир қанча экологик муаммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда. Хусусан, атмосферанинг ифлосланиши, ҳаво ҳарорати ошиши, ўрмонларнинг қисқариб бориши, тупроқ деградацияси, тоза ичимлик суви танқислиги, озон қатламининг емирилиши сингари экологик муаммолар алоҳида эътибор талаб этади. Шу жиҳатдан, бугунги кунда бу каби муаммолар юзага келишининг олдини олиш, ижтимоий тараққиёт билан атроф-муҳитнинг ўзаро таъсирини уйғунлаштириш орқали қулай табиий атроф-муҳитни сақлаб қолиш, “табиат-жамият-инсон” тизимида мувозанатга эришиш билан боғлиқ масалалар ечимини топишда юртимиздан етишиб чиққан улуғ алломаларимизнинг бизга қолдирган бебахо манбалардаги муҳим конструктив аҳамиятга эга экологик ғоялари орқали инсонларнинг экологик онг ва экологик маданиятини оширишда муҳим аҳамиятга эгадир.

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev BMTning 72-sessiyasida: “Markaziy Osiyo Uygʻonish davrining koʻplab yorqin namoyandalarining islom va jahon sivilizatsiyasiga qoʻshgan bebaho hissasini alohida qayd etmoqchiman. Ana shunday buyuk allomalardan biri Imom Buxoriy oʻz ahamiyatiga koʻra islom dinida Qurʻoni karimdan keyingi muqaddas kitob hisoblangan “Sahihi Buxoriy”ning muallifi sifatida butun dunyoda tan olingan. Bu ulugʻ zotning gʻoyat boy merosini asrab-avaylash va oʻrganish, maʻrifati islom toʻgʻrisidagi taʻlimotini keng yoyish maqsadida biz Samarqand shahrida Imom Buxoriy nomidagi Xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish toʻgʻrisida qaror qabul qildik” – deya taʻkidladilar¹. 
Мilodiy IX asr мусулмон дунёсида илм маърифатнинг ривожланган даври бўлиб ушбу йилларда мусулмонлар hadisshunoslikda katta muvaffaqiyatlarни qoʻlga kiritganлар. Шуни айтиш жойизки, butun islom dunyosidagi eng nufuzli manbalar deb tan olingan oltita ishonchli hadislar toʻplamining (as-sihoh as-sitta) mualliflari ушбу давирда yashab ijod qilganlar. Yana shunisi ибратлики, ушбу olti muhaddisning кўпчилиги Markaziy osiyolikдир, ular: Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Imom Muslim ibn al-Hajjoj (206/819 – 261/874), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy (209/ 824 – 279/892), Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy (202/817 – 275/880), Imom Ahmad An-Nasoiy (215/830 – 303/915), Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazib ibn Mojja (209/824 – 273/886) kabi siymolardir. Shular ichidan “Hadis ilmida amir al-moʻminiyn” degan sharafli nomga sazovor boʻlgan Imom al-Buxoriy alohida eʼtiborga molik buyuk olimdir.
Uning toʻliq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mugʻiyra ibn Bardazbeh al-Juafiy al-Buxoriy boʻlib, u hijriy hisobda 194 yil shavvol oyining 13-kuni (810 yil 20 iyul)da Buxoro shahrida tavallud topgan. Al-Buxoriy yoshligidayoq otasi vafot etib, onasi tarbiyasida oʻsgan. U yoshligidan aql-idrokli, oʻtkir zehnli va maʼrifatga havasi kuchli boʻlib, turli ilm-fanlarni, ayniqsa, hadis ilmini zoʻr qiziqish bilan egallaydi.
Ilm oshirish maqsadida al-Buxoriy juda koʻplab olimlardan taʼlim oladi. Nishopurlik al-Hakimning (1015 yilda vafot etgan) yozishicha, ustozlarining soni toʻqsontalar atrofida boʻlib, ular: Muhammad ibn Yusuf al-Gʻaryobiy, Ubaydulla ibn Musa al-Abasiy, Abu Bakr Abdulla ibn az-Zubayr al-Hamiydiy ibn Rohaviyh nomi bilan mashhur boʻlgan Imom Isʼhoq ibn Ibrohim, Imom Ahmad ibn Hanbal, Ali ibn al-Madaniy va boshqalardir.
Буюк алломанинг “Ал-Жоме ас-сахих” энг буюк ва машхур асариdir. Бу китоб “Сахих ал-Бухорий” номи билан хам юритилади. Бу асарга киритилган ишончли хадислар сони такрорланадиганлари билан 7275 та бoʻлиб, такрорланмайдиган хадислар 4000 тадир. Асар ёзилганлигига 1200 йил вакт oʻтган бoʻлса хам, шу вактгача у Ислом оламида Куръондан кейин иккинчи oʻринни тутадиган муhим манба вазифасини oʻtаб келмокда. Oʻрта асрда яшаган баъзи адиб ва хаттотлар учун бу китоб нусхаларини кoʻчириш тирикчилик воситаси хам бoʻлиб келган. Таникли адиб ва илохиятчи олим ан Нувайрий (вафоти 1332) ундан 8 нусха кoʻчириб, hар бирини 1000 дирhамdан сотган. Унинг 1325 йили кoʻчирилган нодир нусхаси Истанбулда саqlанмоqда. «АлЖомеъ ас-сахих»га кoʻплаб шарhлар битилган. У qайта qайта нашр этилган. Имом ал-Бухорий тoʻплаган hадисларда фаqат Ислом дини таълимотига оид qоидалар акс этгарилибгина qoлмай, улар мехр-муhаббат, hалоллик-поклик, сахийлик, ота-она, катталарга hурмат, етим-есир, бева-бечораларга мурувват, мехнатсеварлик, ватанга муhаббат каби олийжаноб инсоний фазилатлар мажмуасидир. Хадисларда нима яхши, нима ёмон, нимани кiлиш керак, нимани кiлмаслик лозимлиги hаqiдаги замонамиз ахли, айниqса, ёш авлод учун катта тарбиявий аhамиятга эга бoʻлган йoʻл-йoʻriqлар, панду-насиhатлар ва oʻгитлар oʻз аксини топган².
Islomiy eʻtiqod, anʻana va qadriyatlar insoniyat duch kelayotgan hozirgi ekologik muammolarni samarali va har tomonlama hal etish imkonini beradi . Islom dinida atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslarni asrash muhimligini taʻkidlaydigan boy anʻanalar mavjud. Islom qonunlariga koʻra, tabiatning asosiy unsurlari – yer, suv, olov, oʻrmon, yorugʻlik nafaqat insonlarga, balki barcha tirik mavjudotlarga tegishlidir.
Islom manbasi boʻlgan Qurʻoni Karim, muhaddislar toʻplagan hadislardagi Paygʻambarimiz (s.a.v)ning Sunnatlari butun dunyoda boʻlgani kabi islom diniga e’tiqod qiluvchi mamlakatlarda ham barqaror taraqqiyotga koʻmaklashish uchun hidoyat nuridir. Alloh (Subhanahu va Taolo) insonlarga buzgʻunchilikdan va boyliklarni isrof qilishdan saqlanishni buyuradi, chunki bu ishlar atrof-muhitning buzilishiga olib keladi. Insoniyatga tabiiy boyliklardan foydalanish imtiyozi vasiylik asosida berilgan, bu esa boshqa birovning mol-mulkiga zarar yetkazilmasligi yoki buzilmasligi haqidagi vaʻda asosida foydalanish huquqini anglatadi. Muqaddas Qurʻoni Karimda ekologiyaga oid bir qancha oʻziga xos havolalar mavjud boʻlib, atrof-muhitni asrashgadoir muhim tamoyillarni ham oʻz ichiga oladi. Atrof-muhit barqarorligi boʻyicha islom taʻlimotini boshqaradigan birinchi tamoyil vasiylik tushunchasidir. Erkak vasiy boʻlib, ishonib topshirilgan mulkkeyingi avlodga imkon qadar sof shaklda oʻtishi uchun barcha zarur choralarni koʻrishi kerak. Islom diniga koʻra, harbir inson tabiatning qoʻriqchisi boʻlib , boshqa mavjudotlar bilan hamjihatlikda yashashi kerak . Atrof-muhitnihurmat qilish, asrab-avaylash, asrab-avaylash barcha musulmonlarning burchidir.
Har qanday korruptsiya, jumladan, sanoatning ifloslanishi, atrof-muhitga zarar yetkazilishi, tabiiy resurslardanoʻylamasdan foydalanish va notoʻgʻri foydalanishni oʻz ichiga olgan atrof-muhit buzilishini Alloh (Subhanahu va Taolo)yoqtirmaydi.
Alloh (Subhanahu va Taolo) Qurʻoni karimda:
“Alloh buzgʻunchi kimsalarni sevmas” (Moida surasi, 64-oyat).
“Yer yuzida tartibga solinganidan keyin buzgʻunchilik qilmanglar, agar iymon keltirsangiz, anaoʻzingiz uchun yaxshidir” (“Aʻrof” surasi, 85-oyat).
“Alloh sizlarga yaxshilik qilganidek yaxshilik qiling. Er yuzida buzgʻunchilik qilishga intilmang. Allohbuzgʻunchilarni sevmas" (Qasas surasi, 77-oyat).
“Ey Odam bolalari, namozda boʻlganingizda chiroyli kiyiningiz va (izin berganimizdek) yeb-iching,lekin isrof qilmang: Alloh isrof qiluvchilarni yoqtirmaydi”. (Aʻrof surasi, 31-oyat)³.
Hadislar yoki Paygʻambarimiz Muhammad (sollallohu alayhi vasallam) anʻanalarida atrof-muhitning turli jihatlari,jumladan, resurslarni tejash, melioratsiya va atrof-muhit gigienasi haqida ham keng tarqalgan. PaygʻambarimizMuhammad (sollallohu alayhi vasallam) haddan tashqari isteʻmol qilish, hashamat va dabdabadan qaytardilar vahayotning barcha jabhalarida moʻʻtadillikka daʻvat etdilar.
Atrof-muhitga oid eng mashhur hadisda “Yer yam-yashil va goʻzaldir va Alloh sizlarni uning ustidan oʻziga vakil qilibqoʻydi” deyiladi, bunda Qurʻonda insonga tabiatni muhofaza qilish masʻuliyati yuklanganligi yana bir bor taʻkidlangan.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam urush paytida ham, agar ular dushmanga foydali boʻlsa, daraxtlar va ekinlarniyoʻq qilishni ochiq-oydin man qildilar. Paygʻambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) yerlarni barqaror etishtirish,chiqindilarni kamaytirish , hayvonlarga insonparvar munosabatda boʻlish, tabiiy boyliklarni asrash va hayvonot dunyosini muhofaza qilishga katta ahamiyat berganlar. Paygʻambar sollallohu alayhi vasallamning (sollallohu alayhivasallam) atrof-muhit barqarorligi haqidagi baʻzi soʻzlari:
“Dunyo goʻzal va yam-yashildir va darhaqiqat, Alloh taolo sizlarni unda Oʻziga vakil qilib qoʻydi va Usizlarni qanday oqlashlaringizni koʻrib turuvchidir”. (musulmon)
“Musulmon kishi daraxt eksa yoki urugʻ eksa, undan keyin qush, odam yoki hayvon yesa, bu ungasadaqa hisoblanadi”. (Buxoriy)
“Kim bir daraxt ekib, uni pishib meva bergunicha parvarish qilsa, savob boʻladi” (Musnad)⁴.
Xulosa qilib aytganda hар бир инсон ер юзида тинчлик ва омонлик учун масъул бўлибгина қолмай, балки бутун борлиқ учун, келажак авлодга табиат борлиғини саломат ҳолатга етказишга масъулдир. Инсон – табиатнинг гултожиси. Ислом динида атроф-муҳитни асраш бўйича муҳим кўрсатмалар берилганини Қуръони карим оятлари ва Ҳадисларни ўрганиш асосида билиб олинади.
Тасаввуф аҳлининг табиат борлиғини асрашдаги характерли томонлари қуйидагилардан иборат:
биринчидан, табиий борлиқдаги ҳар бир наботот ва ҳар бир ҳайвонот оламининг хилма-хиллигини, ўзаро боғлиқлигини, яхлитлигини билишгани;
иккинчидан, табиат заҳираларининг ҳаддини билишган, унга зарар етказмасликни (Жалолиддин Румий, Юсуф Ҳамадоний ва бошқалар). Ҳар бир табиат таркиби миқдор ва сифат нуқтаи назардан ҳисобга олиниши шарт;