5-Ma’ruza Neft tarkibidagi qo‘shimcha mahsulotlar Reja

Merkaptanlar (tiollar). 
Merkaptanlar asosan neftning engil fraksiyalarida 
mavjud bo‘lib, ularning miqdori 40-50 dan 70-75 % ni tashkil etishi mumkin. 
Harorat oshishi bilan ularning miqdori kamayib boradi, 300 ºS dan yuqori 
fraksiyalarda deyarli uchramaydi. Molekulasida 1 dan 8 gacha uglerod atomi 
tutgan merkaptanlarni 50 dan ortiq turlari topilgan. Tuzilishi har xil to‘g‘ri va 
tarmoqlangan zanjirli, sikloalkanlar va aromatik halqalarni tarkibiga kiradi. 
Umuman ular o‘ziga xos qo‘lansa hidli moddalar. Shu sababli etilmerkaptan 
(odorant) tabiiy gazga qo‘shiladi. 
Merkaptanlar juda kuchsiz kislotalik xossasiga ega. 
Sulfidlar (tioyefirlar).
Sulfidlar (Р–С–Р
1
, Ар–С–Ар
1
) yyengil va o‘rta neft 
fraksiyalaridagi oltingugurt birikmalar miqdorining yarmisini tashkil etadi. 
Tuzilishiga ko‘ra sulfidlar to‘g‘ri va tarmoq zanjirli, shuningdek sikloalkanlar, 
aromatik halqalar tarkibida bo‘lish mumkin. Bazan ikki va undan ko‘p sonli halqali 
murakkab birikmalar tarkibiga kiradi. 
Sikloalkanli va aromatik halqali sulfidlar nisbatan issiqqa chidamli bo‘lib, 400 
– 450 °C da parchalanishi mumkin. 
Aromatik halqali sulfidlarni alyumosilikat katalizatori ishtirokida 300-350 °C 
gacha qizdirilsa, parchalanib, merkaptan va uglevodorodlar hosil bo‘ladi. Yana 
ham yuqoriroq haroratda H2S gazi va uglevodorod hosil bo‘ladi. 
Katalitik kreking jarayonida: 
Kuchli oksidlovchi moddalar (nitrat kislotasi, KMnO4, konsentrlangan 
H2O2) tasirida sulfidlar sulfoksidlarga va keyin sulfonlarga aylanadi:
Disulfidlar.
Neft tarkibida disulfidlar (Р–С–С–Р
1
) kam uchraydi (asosan 
engil fraksiyalarida 7-15 %). Ular harorat tasirida parchalanib merkaptan, Ҳ
2
С gazi 
va uglevodorodlarga aylanadi. 
S
kat, H2
4500C
S H
+
C
3
H
7
S
C
3
H
7
C
3
H
7
S
C
3
H
7
O
C
3
H
7
S
C
3
H
7
O
O
H
2
O
2

---

Tiofenlar. 
Tiofen va uning hosilalari neftni o‘rta va yuqori fraksiyalar 
tarkibida uchraydi (45-84 % gacha). Bu birikmalar haroratga chidamli. Tiofen 
halqalari kokslash va piroliz jarayonlarining suyuq moddalari tarkibida saqlanib 
qoladi. Tiofen halqasini yonida bir yoki ikki-uchta zanjirlar yoki tiofen halqasi 
bilan birga aromatik halqalar tutashgan bo‘lishi mumkin: 
Neftni qoldiq fraksiyalarida bulardan ham murakkabroq tuzilishdagi 
birikmalar uchraydi. Asfalten va smolasimon moddalarning tarkibida juda 
murakkab birikmalar bo‘lib, ularning tarkibiga oltingugurt, azot va kislorodlar 
kiradi. 
Hozirgi vaqtda ko‘pchilik neftni qayta ishlash zavodlarida gidrotozalash 
qurilmalarida neft mahsulotlarini oltingugurt birikmalaridan tozalanadi. 
Oltingugurtli birikmalar sanoatning ko‘p tarmoqlarida ishlatiladi. Ularni 
sanoat miqyosida neft va neft mahsulotlaridan ajratib olish dolzarb vazifalardan 
biri hisoblanadi.