Neftning mineral komponentlari.
Neftning mineral birikmalariga uning tarkibidagi har xil
tuzlar (metallar va kislotalardan tashkil topgan), metall komplekslari va kolloid holatdagi
mineral moddalar kiradi. Bu moddalarni tarkibiga kirgan elementlarni ko‘pincha
mikroyelementlar deyiladi.
Neftda metallarni miqdori juda kam bo‘lib, ayrim hollarda 0,05% (500 mg/kg) dan oshadi.
Metallar neftni 450 ºS va undan yuqori bo‘lgan fraksiyalaridagi yuqori molekulyar birikmalari
tarkibiga kiradi. Ushbu birikmalar termokatalitik destruksiya qilinganda metallar ajralib chiqib,
katalizator g‘ovakliklarida qatlam hosil qiladi va katalizatorni faolligini pasaytiradi.
Katalizatorlar regeneratsiya qilinganda esa ularga salbiy tasir etuvchi metall oksidlarni hosil
qiladi.
Neftlarda 40 dan ortiq turli xil elementlar topilgan. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
ishqoriy va ishqoriy er metallar (Li, Na, K, Ba, Ca, Sr, Mg);
mis guruhchasi (Cu, Ag, Au);
rux guruhchasi (Zn, Cd, Hg);
bor guruhchasi (B, Al, Ga, In, Tl);
vanadiy guruhchasi (V, N, Ta)
o‘zgaruvchan valentli metallar (Ni, Fe, Mo, Co, W, Cr, Mn, Sn va b.);
metalmaslar (Si, P, As, Cl, Br, I va b.).
Bular juda oz miqdorda bo‘lib miqdorini aniqlash qiyin. Bularni ichida
nisbatan ko‘proqi Ni va V lardir. Ular parfirin birikmalarini tarkibiga kiradilar.
Neftlarni tarkibidagi mikroyelementlarni va ularning birikmalarini har
tomonlama o‘rganib bu mikroyelementlar va ularning birikmalari jonivor va
o‘simliklarning tarkibida ham uchrashini tasdiqlandi. Bu tekshirishlar natijasi
neftni o‘simlik dunyosidan hosil bo‘lgan degan nazariyani yana bir bor tasdiqlashi
mumkin.
Neft va neft maxsulotlarining mineral aralashmalariga suv, tuzlar, mexanik
aralashmalar, zol, xamda mineralli kislotalar va ishkorlar kiradi. Mineral
aralashmalarning asosiy kismi neft xomashyo tarkibida bulib, uni kayta ishlash
jarayonida kisman neft maxsulotlari tarkibiga utadi. neft maxsulotlarida mineral
kislota va ishkorlarni kolishi uning kislota-ishkorlaridan yetarli darajada yuvib
tashlamaganligidan iborat. Ortikcha mineral aralashmalar neftni kayta ishlash
jarayonini ogirlashtiradi xamda neft maxsulotlarini ishlatilish xususiyatlariga
yomon ta’sir kiladi deb ta’kidlangan. Neft maxsulotlaridan ozod mineral kislotalar
yoki ishkorlar asosan yukori temperaturalarda mashinalarning metall kismlarini
xamda dvigatel va kuvurlarni (trubalarni) korroziyalaydi. Bundan tashkari ortikcha
bu mineral aralashmalarni bulishi neft maxsulotlarining oksidlanishiga karshi
(stabilligi) turgunligi kamayadi. Shuning uchun xam neft moylari xamda motor va
kotel yokilgilarining tarkibida juda oz mikdorda mineral kislota yoki ishkorlarning
bulishi shu maxsulotlarni ishlatish uchun yaroksiz ekanligidan dalolat beradi.
Burgulash uchun ishlatiladigan suv neftning doimiy yuldoshidir. Suv neftda
yomon erib, mexanik aralashishda neft emulsiyasini xosil kiladi. Xosil bulgan
emulsiyaning barkarorligi suvning zarrachalari ulchamiga boglik bulib, u asosan
neftlarning emulsiyasida dispers fazada mavjud buladi. Bir necha un mikrometr
bulgan suv zarrachalari uzaro yengil birlashib neftda chukma xosil kiladi, bu
jarayon xisobiga suvni neft tarkibidan ajratib olishga imkon tugiladi. Ammo, lekin
ulchami 1 mkm dan kichik bulgan suv zarrachalari juda barkaror bulgan emulsiya
xosil kiladi. Emulgatorlar ta’sirida esa yanada barkarorrok buladi. shuning uchun
xam neft tarkibidam neft tarkibidaotish uchun deemulgirlash va suvsizlantirish
kurilmalaridan amalga oshiriladi.
Nisbatan
neft
maxsulotlarida
suv
mikdori
kamrok
buladi.
Neft
maxsulotlarining kupchilik kismi oz mikdordagi (inobatga olmasa xam
buladigshan mikdorda) suvni yaxshi eritish kobilyatiga ega. Bundan tashkari neftni
kayta ishlash jarayonida smolali moddalar, oltingugurtli birikmalar, naften
kislotalar va ularning tuzlarining asosiy kismi yukotilavdi (ajratib olinadi), chunki
ular emulgator (emulsiya xosil kiluvchi) rolini bajaradi.
Ogir dizel xamda kotel yokilgilarini suvlanishi ularni tashish va kayta kuyish
vaktida xamda utkir bug bilan ishlov vaktida sodir buladi. Surkov moylari,
karbyurator, va dizel yokilgilari xamda xavo-reaktiv dvigatel yokilgilari va boshka
neft maxsulotlari tarkibida suvning bulishi texnik meyorlarga (normalarga) javob
bermasligi mumkin. Kup xollarda esa ruxsat etish takiklanadi. Neft moylari
tarkibida bulishi uni oksidlanish moyilligini oshiradi xamda metalli detallarni
korroziya jarayonini tezlashtiradi. Karbyurator va dizel yokilgisida suvning bulishi
yokilgining issiklik xosil kilish kobiliyatini pasaytiradi, xamda karbyuratorni
ifloslaydi. Past temperaturalarda muz kristallari yokilgi filtrlarni ifloslaydi. Bu
narsa aviadvigatellarni ekspluatatsiya kilishda avariyani keltirib chikarishi
mumkin.
karishi mumkin. 2-xilda bulishimukin: 1) «Neft-suvda», bunga gidrofilli
emulsiya deyiladi; 2) «Neftdagi suv» bunga gidrofobli emulsiya deyiladi. Emulsiya
rangi esa sarikdan to kungir-jigar ranggacha; konsistensiyasi esa smetanli shakldan
to maz xolatigacha bulishi mumkin. Emulsiyada suv kanchalik kup bulsa, uning
kuzgaluvchanligi shunchalik kichik buladi. emulsiya turini aniklash uchun 2 xil
usul mavjud. 1) emulsiyaning suvda va benzinda erishi. Gidrofil emulsiya (suvdagi
neft) suvda erib, benzinning tubiga tushadi. Agar teskari xolat kuzatilsa, unda
gidrofob emulsiya, ya’ni (neftdagi suv) ekanligidan dalolat beradi. 2) ikkinchi usul
elektr tokini utkazishiga asoslangan. Bunda elektr tokini fakatgina gidrofil
emulsiyagina utkazadi. Neft tarkibidan suvni yukotish uchun uni degidratsiyalash
xamda emulsiyani buzish uchun deemulsatsiyalash usullari: - mexanik,
temperaturali, kimyoviy va termokimyoviy, elektrik jarayonlar orkali amalga
oshiriladi.
Mexanik usul bilan tozalashning iktisodiy samaradorligi juda past bulgani
uchun bu usul deyarli kullanilmaydi.
Elektr toki ta’sirida suvsizlantirish xamda tuzsizlantirish, juda keng
kullaniladigan zamonaviy usullardan biri bulib xisoblanadi. Uning moxiyati
shundan iboratki, yukori kuchlanishli uzgaruvchan tokning elektr maydoni ta’sirida
plyonka uzilib (yirtilib) - emulsiya buzilishiga asoslangan.
Emulgatorlarga natriy tuzi, naften kislotalar, sulfokislotalar kiradi.
Emulgatorlar turiga karab farklanadi. Masalan: gidrofil emulgatorlar suvda yaxshi
eriydi, lekin neftda erimaydi. Shu emulgatorlar suyuklikda (suv yoki neftda) erib,
plenka xosil kiluvchi vositadir. Oddiygina kilib, tuzsizlantiradigan xamda
suvsizlantiradigan apparat elektrodegidrator deb aytiladi. Elektrodegidratorlar bir
necha xil turlari mavjud bulsada, shulardan iktisodiy samaradorligi juda yukori
bulgan turi gorizontal elektrodegidratordir. Kombinatsiyalashtirilgan ЭЛОУ-АТ-6
va ЭЛОУ-АВТ-6 kurilmalarida 6 ta gorizontal elektrodegidratorlari mavjuddir. Bu
gorizontal elektrodegidratorlarni konstruksion sxemasi kuyidagi Apparatning
konstrkutiv kattaliklari kuyidagichadir. Diametr 3400 mm, uzunligi 18640 mm,
devorning kalinligi 8 mm, massasi 39500 kg. Apparatning ichida elektrodlar
urnatilgan osma utish izolyatorlari mavjud. Apparatda yukori kuchlanishli
transformatorlar xam urnatiladi. Elektrodegidrator 10-11kgs/sm2 bosim xamda 2-
pogonadagi temperatura 1100S da ishlaydi. Xozirgi vaktda effektiv deemulgatorlar
OP-10, OJK, Proksonal-305, Disolvan-4411 va boshkalar ishlatiladi.
Mexanik aralashmalar: kichkina kum zarrachasi, loy zarrachalari, turli
xildagi tuzlardan iborat. Ular neftda muallak xolda bulib, kanchalik kup dispers
xolatdan bulsa, shunchalik uni neft maxsulotlari tarkibidan chukma xolatida ajratib
olish kiyin buladi. asosan kichik tuz kristallari turgunrok saklanadi. Neftni kayta
ishlash jaroayonida mexanik aralashmalar apparaturalarning devorlariga utirib
koladi. Bu esa uz navbatida uning issiklik utkazuvchanligini kamaytiradi. Neft
maxsulotlarining koldiklariga mexanik aralashmalar neft tarkibidan mineral tuz va
oksidlar kurinishida utadi. Moylarda adsorbsion tozalashdan keyin yana kichkina
okartuvchi loy zarrachalari koladi. Bundan tashkari mexanik aralashmalar yaxshi
muxofaza kilinmagan idishda (tarada) unga chang zarrachalari, kum va xokazolar
tushishi xisobiga xam paydo buladi. neft va uning maxsulotlari yonishidan xosil
buladigan koldik zol deb aytiladi. Bu mineral koldik yonmaydigan neft
komponentlarining kimyoviy tarkibi tugrisida tula tasavvur xosil kilishga imkon
tugdirmaydi. Chunki yonish vaktida ular tegishli oksidlarga aylanadi. Zolda:
kalsiy, magniy, kremniy, alyuminiy, temir, vanadiy xamda boshka elementlarning
oksidlari uchraydi.
Naftenli va parafenli uglevadorodlarni katalitik reaksiyalarni tekshirish
natijasida rus olimlarini ajoyib bir kashfiyot kilishlariga olib keldi. Akad Zelinskiy
va uning maktabi xamkorligida siklogeksan uglevadorodlarni degidratlash
reaksiyalari orkali aromatik uglevodorodlar olish, mukammal urganilgan edi. Bu
reaksiya ananaviy usulga aylanib, benzin reaksiyalarini taxlil kilishda keng
kullanila boshlandi. 1936 – 37 yillarda Moldavskiy va Kamusher oksidlangan
xrom katalizator ostida parafinli uglevadorodlarni 450 – 470 0S da aromatik
uglevadorodlarga aylantirdilar. Aynan shunday natijaga Plate va Kazanskiy 3100S
da
platinlashtirilgan
kumirda
erishdilar.
Bu
reaksiya
alkanlarni
degidrotsiklizatsiyasi degan nomini oldi. Uning moxiyati shundan iboratki, uglerod
atomlari6 tadan kam bulmagan parafinli zanjir siklogeksan xalkalariga tutashadi,
natijada xosil bulgan naften to tegishli aromatik uglevodorod xosil bulguncha
degidratlanadi. Oksidli katalizatorlar ostida birinchi boskichda alkanningn alkenga
degidrotlanishi bulishi mumkin shu keyinchalik sikllanishi mumkin.
Summa xolatida
Do'stlaringiz bilan baham: |