5- мавзу. Ғоялар хилма-хиллиги ва мафкуравий жараённинг ижтимоий тараққиётга таъсири

6) Абу Райҳон Беруний (973–1048 йй.).
7) Абу Али ибн Сино (980–1037 йй.).
8) Юсуф Хос Ҳожиб (ХИ аср).
2 . Тасаввуф: асосий йўналишлари (тариқатлари) ва асосчилари.
1) Яссавий (Юсуф Ҳамадоний (1048–1140 йй.), Ҳожа Аҳмад Яссавий (1041–1166 йй.)).
2) Қубравия (Нажмиддин Қубро: 1145–1221 йй.).
3) Нақбандия (Хожагон). Абдухолиқ Ғиждувоний (1270 й. вафот этган, Баҳоуддин Нақбанд (1318–1389 йй.).
4) Мавлавия. Жололиддин Румий (1207–1273 йй.).
Ўрта аср Шарқ бунёдкор ғоялари:
1) Паҳлавон Маҳмуд (1248–1325 йй.).
2) Амир Темур (1336-1045 йй.).
3) Алишер Навоий (1441–1501 йй.).
4) Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483–1530 йй.).
5) Бобораҳим Машраб (1640–1711 йй.).
Уйғониш даври бунёдкор ғоялари: Уйғониш даври Ғарб бунёдкор ғоялари ва таълимотлари.
1) Н.Макиавелли (1469–1527 йй.).
2) Томас Мор (1478–1535 йй.).
3) Жордано Бруно (1548–1600 йй.).
Янги давр Ғарб бунёдкор ғоялари ва таълимотлари:
1) Ф.Бэкон (1561–1626), Р.Декарт (1596–1650), Т.Гоббс (1588–1679), Д.Лоок (1632–1704), Б.Спиноза (1632–1677), Г.Лейбниц (1646-1716).
2) Дж.Беркли (1685–1753), Д.Юм (1711–1776), А.Вольтер (1694–1778), П.Гольбах (1723–1789).
3) Немис классик фалсафасининг намоёндалари: И.Кант (1724–1804).
ХVIII-ХIХ аср бунёдкор ғоялари: ХВИИИ-ХИХ аср Туркистондаги бунёдкор ғоялар.
1) Нодира (1792–1843), Увайсий (1789–1850), Дилшод (1800–1906).
2) А.Дониш (1827-1897), Бердақ (1827–1900), Фурқат (1850–1903),Аваз Ўтар (1884–1919).
3) ХХ аср жадидчилиги.
М.Беҳбудий (1879–1919), М.Абдурашидхонов (1878–1931) А.Фитрат (1886–1937),А.Авлоний (1878–1934).
ХХ аср бунёдкор ғоялари: 1)ХХ аср Ҳиндистон. Мохандос Карамчанд Ганди (1869–1948).
2)ХIХ-ХХ аср Европадаги бунёдкор ғоялар: О.Конт (1798–1857), Г.Спенсер (1820–1903), Э.Дюркгейм (1858–1917), М.Вебер (1864–1920), Фридрих Ницше (1844–1900).
Ғоялар тизими, таъкидлаш лозимки, ўзгармас эмас. Унинг таркиби дунёдаги ҳамда у ёки бу минтақа, давлатдаги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий-мафкуравий ҳолатларга боғлиқ ҳолда ўзгариш ва янгиланиш тамойилига амал қилади. Айни пайтда, ғоялар тизимидаги айрим сифатлар муаммонинг ҳал этилиши даражасига мувофиқ баъзан кўтарилиб, кескинлашиши баъзи ҳолларда эса, унинг ҳал этилган муаммо сифатида пасайиши ёки тамомила йўқ бўлишини кузатиш мумкин.
Масалан, ирқий манфаатларни ўзида акс эттирган ғоялар инсоният тарихида доимо долзарб бўлиб келган. Ирқий камситишлар, уларга ижтимоий-сиёсий имкониятларнинг берилмаслиги, жумладан, қора танлиларни қул қилиб сотиш ёки сотиб олиш билан боғлиқ муаммолар доимо бўлган. Ирқий чеклашлар билан боғлиқ муаммолар ХХ асрнинг 60-йилларида ўта кескинлашди.
Аммо, дунёдаги эркпарвар жамоатчиликнинг талаби, айниқса Ғарб мамлакатлари ҳукуматларининг расмий сиёсати, демократик тартибларнинг ҳар томонлама жорий этилиши оқибатида ирқий тафовутлар йўқола борди. Қора танлиларнинг ҳуқуқлари тиклана бошлаб, уларнинг камситиш ўрнига ўзаро ҳамкорлик, ҳамжиҳатлик ғояси шаклланди. Буларнинг бари ҳозирги кунга келиб муайян ирқий манфаатларни ўзида ифода этувчи ғояларнинг аҳамиятини пасайтира бошлади.
Бузғунчи ғоялар халқлар бошига сўнгсиз кулфатлар келтиради. Бунга олис ва яқин тарихдан кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Инсон ва жамият бор экан, эзгу ғояларнинг зидди бўлган зулм ва зўравонлик, қабоҳат ва жаҳолат янги-янги шаклларда намоён бўлишга уринади. Лекин улар одамзотнинг адолат, тинчлик ва биродарлик, тараққиёт ва фаровонлик ғояларига таяниб, олий мақсадлар сари интилишларини асло тўхтата олмайди.