Ахборот-коммуникация технологиялари соҳасида иқтисодиёт ва менежмент”факултети

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА КОММУНИКАЦИЯЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВАЗИРЛИГИ
МУҲАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
“АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ СОҲАСИДА ИҚТИСОДИЁТ ВА МЕНЕЖМЕНТ”ФАКУЛТЕТИ

КАФЕДРА “АКТ СОХАСИДА ИҚТИСОДИЁТ”

5А350303- РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ МУТАХАССИСЛИГИ МАГИСТРАНТИНИНГ “РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЖАРАЁНЛАРИ” ФАНИДАН


АМАЛИЁТ ИШИ


Маърузачи: “АКЦИ” кафедраси мудири,
и.ф.н. Н.А.Иминова
Магистрант: Г.Н.Рахматова, 107-19 гуруҳ


ТОШКЕНТ 2020

4- амалий машғулот бўйича топширикларга жавоблар:

1. Рақамли иқтисодиётда рискларнинг моҳиятини тушунтиринг.

Hақамли иқтисодиёт янги сифатли ҳодиса сифатида ҳали ҳам тўлиқ тушунилмаган деб ўйлайман, гарчи у 30 йилдан ортиқ вақт давомида ривожланиб келмоқда. Назарий тадқиқотлар нуқтаи назаридан бундай сустлик одатий ва ажабланарли эмас, лекин иқтисодиёт ва молиявий фаолиятни ҳуқуқий тартибга солиш нуқтаи назаридан кечикиш нафақат ўта қабул қилиниши мумкин эмас, балки рискли ҳамдир. Aфсуски, айнан замонавий иқтисодий назариянинг ривожланишидаги орқада қолиш, рақамли иқтисодиётни кузатиб борувчи риск ва имкониятларнинг етарли даражада баҳоланмаганлиги уни ҳуқуқий тартибга солиш соҳасида нотўғри қарорлар қабул қилиш учун замин яратмоқда.
Шу муносабат билан, рақамли иқтисодиётнинг ривожланиши, шу жумладан унинг молия соҳасида юзага келиши мумкин бўлган риск ва имкониятларни таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир.
Шундай қилиб, рақамли иқтисодиётнинг рискларини кўриб чиқамиз:
• иқтисодий агентларнинг интернетга ўта қарамлиги. Телекоммуникация инфратузилмасининг нормал ишлашининг бузилиши иқтисодиётнинг барча даражаларида турли тизимларнинг ишлашини бутунлай парализ қилиши мумкин. Жаҳон иқтисодий форумининг Глобал ҳисоботида бу инсоният учун энг рискли рисклардан бири - ахборот инфратузилмасининг таназзулга учраганлиги сифатида қайд этилган.
Юқорида айтиб ўтганимдек, молиявий соҳада рақамлаштириш жуда узоқлашди. Шу сабабли, ушбу рискни амалга ошириш учун иқтисодий тизимнинг энг заиф елементларидан бири ҳисобланади.
Бундан ташқари, аҳолининг тармоққа психологик қарамлиги шаклланганлиги, катта қисми ёлғон ва / ёки манипуляцион бўлган жуда катта миқдордаги маълумотларда ҳақиқатни идрок етиш билан боғлиқ қийинчиликларни таъкидлаш лозим.
• Рақамлаштириш. Рақамлилаштириш Ўзбекистон иқтисодиётининг барча кўплаб муаммоларини ҳал қилиши мумкин деган афсона мавжуд. Aлбатта, замонавий технологиялардан оқилона фойдаланиш уларни қўллаш объектига фойда келтириши мумкин. Ўзбекистон иқтисодиётининг муаммоси рақамли технологиялардан энг самарали фойдаланиш мумкин бўлган ишлаб чиқариш саноати ва инфратузилмасини ривожлантириш зарарига табиий хомашёни экспорт қилишга йўналтирилганлигидадир.
Рақамли иқтисодиёт фақат ИТ ва телекоммуникация, шунингдек, онлайн иқтисодиёт билан чекланиб қолмаслиги керак. Рақамли иқтисодиёт елементлари миллий иқтисодиётнинг барча сегментларида фаол равишда мавжуд. Бундан ташқари, Саноат 4.0 юқори технологияли тармоқларни фаол ривожлантиришни ва иқтисодий фаолиятнинг барча соҳаларида кибер-физик тизимларни жорий этишни ўз ичига олади.
Ўзбекистонда миллий иқтисодиётнинг таназзулга учраган ресурс бўлмаган реал сектори шароитида Саноат 4.0 концепциясини амалда бажариш жуда чекланган. Бундан ташқари, маҳаллий саноатнинг заифлиги (айниқса дастгоҳсозлик ва асбобсозлик), айниқса иқтисодий санкциялар шароитида, инновация имкониятларини сезиларли даражада камайтиради. Охирги факт рискли, чунки агар миллий иқтисодиётнинг технологик орқада қолиш тенденцияси давом еца, хорижий технологиялар, дастурий таъминот ва юқори технологик ускуналарга қарамлик кучаяди.
Ўзбекистонда замонавий рақамлаштириш бюджет субсидиялари туфайли сезиларли бўлиб, самарадорлиги анъанавий равишда саволлар туғдиради. Менинг фикримча, бу ҳолат ривожланишнинг устувор йўналишлари (ўсиш нуқталари) бўйича стратегик (узоқ муддатли) ва дастурий-мақсадли режалаштиришни бирлаштириб, иқтисодиётни давлат режалаштириш тизими тиклангунига қадар давом етади.
• Робототехника ва сунъий интеллект технологияларини ривожлантиришни ўз ичига олган рақамлаштириш ишчилар, айниқса, паст ва ўрта малакага ега одамлар учун риск туғдиради. Бир қатор касбларнинг йўқ бўлиб кетиши, ишсизликнинг кўпайиши ва ишчилар учун ижтимоий кафолатлар камайиши кутилмоқда.
2017 йилги РWС ҳисоботида 2030 йилга келиб мамлакатлар бўйлаб автоматизация риски бўлган иш ўринларининг улуши келтирилган: AҚШ 38%, Германия 35, Буюк Британия 30, Япония 21%. Жаҳон банки експертлари ривожланаётган мамлакатлар учун янада таҳликали рақамларни келтиришмоқда - келгуси йилларда барча иш ўринларининг 2/3 қисми автоматлаштирилиши мумкин. Маҳаллий олимлар 2030 йилга келиб бизнинг мамлакатимизда 57 та "анъанавий" касб йўқ бўлиб кетишини тахмин қилишмоқда, аммо 186 та янги касб пайдо бўлади.
Ўзбекистонда бу муаммолар ҳали долзарб эмас, чунки саноат роботларидан фойдаланиш ҳали мавжуд эмас. Шунга қарамай, сунъий интеллект тизимларини, шу жумладан банк секторини фаол равишда жорий этиш, аллақачон жуда кўп ишчиларни ишдан бўшатишга олиб келди.
Узоқ муддатли истиқболда, Ўзбекистонда роботизация ўз технологиялари ва ишлаб чиқаришининг ривожланиши ёки хорижий робототехника нархининг пасайиши туфайли кенг тарқалади деб ҳисобласак, сўнгги ўн йил ичида жамиятимиз учун юзага келган иккита жиддий муаммони ажратиб кўрсатишимиз мумкин. Биринчидан, пенсия ёшининг ўсиши, бу кўплаб ёшдаги одамлар сингари, асосан, янги кўникмаларни эгаллашга, қайта тайёрлашга мойил бўлмаган ва умуман анъанавий бўлган ишчиларнинг катта қисмини меҳнат бозорида давом еттиришига олиб келди. мавжуд касбларнинг қисқариши, шунингдек, паст ёки ўрта малакани талаб қиладиган иш жойлари шароитида уларга талаб пайдо бўлишига йўл қўймайди. Иккинчидан, ҳар йили Ўзбекистонга мигрантларнинг катта қисми келади, одатда паст малакали иш билан банд. Бундай меҳнат муҳожирлари оилаларининг аҳволи уларнинг меҳнатига бўлган талабнинг пасайиши шароитида анча ёмонлашиши мумкин. Шу муносабат билан, ҳозирданоқ ҳеч бўлмаганда муҳожирларнинг фарзандларини жамиятга интеграциялаш, уларнинг сифатли билим олиш имкониятларини таъминлаш дастурларини амалга ошириш зарур. Aкс ҳолда, давлат имтиёзлари асосида мавжуд бўлган ва кўпинча жиноий фаолият билан шуғулланадиган, этник асосларга кўра бирлаштирилган декларациядан ўтган элементларнинг катта қисми пайдо бўлиши мумкин. Aфсуски, AҚШда ҳам худди шундай тажриба мавжуд, бу ерда етник тўдалар жамият учун муҳим муаммоларни келтириб чиқаради.
• Таълим тизими рақамли иқтисодиёт эҳтиёжларидан орқада қолмоқда. Таълим жараёнини стандартлаштириш, бир томондан, таълим дастурларининг бирлаштирилишини ва олдиндан тахмин қилинадиган билим, кўникма ва малакалар тўпламига эга мутахассисларни тайёрлашни таъминлайди. Бошқа томондан, таълим тизими рақамсизлаштириш ва илмий-техник тараққиётнинг бошқа натижалари натижасида юзага келадиган доимий ва муҳим ўзгаришларга жавоб беролмай ўта инерциал бўлиб қолмоқда. Кадрлар тайёрлашнинг янада мослашувчан тизимига ўтиш, таълим дастурларини тез ўзгарувчан меҳнат бозорининг замонавий ҳақиқатларига мослаштириш зарур.
Иш берувчиларнинг эҳтиёжлари ва маҳаллий таълим тизимининг имкониятлари ўртасидаги тафовут қисман меҳнат фаолияти давомида, шунингдек қўшимча касб-ҳунар таълими орқали бартараф етилади. Бу ижобий факт, чунки билим иқтисодиётида таълим инсоннинг бутун ҳаёти давомида унинг ҳаётининг бир қисми бўлиши керак. Шунга қарамай, университет ёки коллежда олинган билим ва кўникмаларнинг ҳақиқий меҳнат фаолияти талаблари билан номувофиқлигини бартараф этиш ходимлар ва иш берувчилардан қўшимча харажатларни талаб қилади.
Ёш мутахассисларни тайёрлашнинг муҳим елементи уларнинг доимий равишда ўз-ўзини ўқитиш одатлари ва еҳтиёжларини шакллантириш, нафақат кўникмалар, балки билимларга ега бўлиш, шунингдек, узоқ меҳнат фаолияти давомида касбини ўзгартиришга тайёр бўлиши керак. Энг қимматли фазилатлардан бири бу ходимнинг тез ўзгарувчан меҳнат шароитларига мослашувчанлиги.
• Рақамли бўлиниш. Олдинги саноат инқилоблари натижасида дунё мамлакатларининг тўртинчи саноат инқилоби доирасида ривожланиши нотекис бўлади. Рақамли технологияларни ривожлантириш натижасида дунёнинг марказга ва атрофга бўлиниши янада ошади. Рақамли иқтисодиётнинг ривожланиш даражаси глобал Шимолий ва глобал Жануб мамлакатларида фарқ қилади. МакКинсининг ҳисоб-китобларига кўра, 2010 йилда Интернет-иқтисодиётнинг ривожланган мамлакатларнинг ЯИМга қўшган ҳиссаси 3,4% ни ташкил етган бўлса, Россия, Шарқий Европа, Ғарбий Осиё ва бошқа "истиқболли мамлакатлар" давлатларида бу кўрсаткич 1,9% ни ташкил етди.
Ривожланишдаги тенгсизлик минтақавий инсон капитали сифати, молиявий имкониятлари, инфратузилмани ривожлантириш даражаси ва бошқалардаги фарқлар туфайли минтақавий даражада ўсишда давом етади. Шунга ўхшаш ҳодисалар шарқий ва жануби-ғарбий минтақаларда рақамли иқтисодиётнинг ривожланиш даражаси икки баравар бўлган Хитойда ҳам кузатилмоқда. Масалан, ЯИМ кўрсаткичи бўйича қолган штатлардан устун бўлган ва ахборот технологияларини ривожлантириш маркази бўлган Калифорния штатини мисол қилиб келтира оламиз.
Микро даражада рақамли тенгсизлик фуқаролар ўртасида уларнинг ёши, жинси ва таълим хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўзини намоён қилади.
• Aхборот бозоридаги олигополизация. Иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг ҳар бир босқичида асосий иқтисодий ресурслар ва ҳукмрон ижтимоий гуруҳлар мавжуд. Постиндустриал жамиятда бундай ролларга мос равишда маълумотлар, шунингдек, маълумотларни қайта ишлаш билан шуғулланадиган компаниялар эгалари ва топ-менежмент томонидан эришилган. Улар "эски" саноат ва айниқса молиявий елита билан тўқнаш келишади. Постиндустриал жамиятда замонавий юқори технологияли компанияларнинг асосий устунлиги бу Интернетдан фойдаланган ҳолда жисмоний ва юридик шахслар фаолиятининг хилма-хил жиҳатлари тўғрисида жуда кўп миқдордаги маълумотларни тўплаш ва қайта ишлаш қобилиятидир. Бундай имконият телекоммуникация технологиялари ва доимий равишда онлайн уланишга эга бўлган шахсий електрон қурилмаларнинг кенг тарқалиши натижасида пайдо бўлди. Натижада, ИТ-компаниялар иқтисодий субъектларнинг қарор қабул қилиш жараёнига фаол таъсир кўрсатадиган воситаларга эга бўлди. Бундай компаниялар потенциал харидорларга товар ва хизматларни таклиф қилиш имкониятига эга бўлиб, уларга эгалик қилиш истаги ҳатто истеъмолчи томонидан тўлиқ амалга оширилмаслиги мумкин. Ушбу компаниялар жамоатчилик фикрини шакллантириш, сиёсий жараёнларга таъсир ўтказиш қобилиятига эга. Шундай қилиб, интеллектуал ҳукмронликка эга бўлган синф, баъзи ҳолатларда қарор қабул қилишда субъективлигини йўқотадиган бошқа фуқаролар устидан ҳокимиятга ега бўлади.
Тарихий тажрибага асосланиб, олигополизация ахборот бозорида (иқтисодий манба сифатида) содир бўлади, деб тахмин қилиш мумкин, бу улкан ва қудратли ИТ-компаниялар егаларининг нисбатан кам сонли қўлларида ишлаб чиқариш омилларининг концентрациясида, шунингдек маълумотларнинг консентрациясида намоён бўлади. Постиндустриал жамиятда бундай ҳодисалар аввалги ҳолатларга қараганда кўпроқ инсонпарварроқ бўлади (масалан, камбағал деҳқонларни қулга айлантириш, тез ва ижтимоий жиҳатдан қийинлашган урбанизация, ишчилар синфини шафқациз эксплуатация қилиш ва бошқалар). Эҳтимол, улар шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш, шахсий ҳаёт, фикрлаш ва виждон эркинлиги билан боғлиқ ахборот ҳуқуқлари ва эркинликлари билан боғлиқ. Менинг фикримча, рақамли иқтисодиётни ривожлантиришнинг салбий сценарийси, шунингдек, фуқароларни назорат қилиш ва бостириш учун давлат томонидан технологиядан ортиқча фойдаланиш бўлиши мумкин.
• хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида горизонтал алоқаларни шакллантириш тенденциясини ҳисобга олган ҳолда, рақамли иқтисодиётни давлат томонидан бошқариш қобилиятини камайтириш, анъанавий товар ва хизматларни алмаштириш ва истеъмол қилиш каналларини четлаб ўтиш. Aхборот жамиятидаги кўплаб муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари бўлган марказсизлаштириш ва номаълумлик иқтисодий субъектларнинг давлат олдидаги мажбуриятларини бажаришдан қочишига, унинг фойдасизлиги тўғрисида ёлғон хаёлот яратишига ва еркин отлиқларнинг хатти-ҳаракатларини қўзғатишига олиб келади. Давлат бундай фактларни бостириши керак, аммо шу билан бирга тақиқловчи тартибга солиш самарасиз бўлади, чунки бу қонунга бўйсунадиган фуқаролар ва тадбиркорлар учун қийинчиликлар туғдиради, лекин бузувчилар томонидан қонунни четлаб ўтиш муаммосини ҳал қилмайди. Шунинг учун тўғридан-тўғри горизонтал алоқалар орқали ўз бизнесини қурадиган тадбиркорлар орасида солиқ базасини аниқлашнинг янги усулларини излаш керак. Шунингдек, давлат бюджет маблағларини сарфлаш жараёнининг максимал шаффофлигини таъминлаши керак, бу эса аҳолининг солиқларни тўлаш зарурати ва ижтимоий фойдалилиги тўғрисида хабардор бўлишига олиб келади.
• Катта маълумотни таҳлил қилиш учун замонавий технологиялардан фойдаланиш, шунингдек, турли компаниялар томонидан фойдаланувчилар ҳақидаги турли хил маълумотларни фаол равишда тўплаш уларни истеъмолчиларга нисбатан сезиларли устунликларга ега бўлишига олиб келади. Натижада шахсийлаштирилган реклама, жамоатчилик фикрини сунъий равишда шакллантириш ва хизматлар белгиланади. Шунингдек, бизнинг фикримизча, фуқароларнинг рақамли шахсини таҳлил қилиш асосида уларнинг фаровонлиги ва тўлов қобилияти жиҳатидан диверсификация қилиш рискли бўлиб, бу уларга хизматлар кўрсатишда ва ҳаттоки ҳуқуқларда танловли ёндашишга олиб келади.
• илгари шаклланган ҳуқуқий ёндашувларнинг изчил ривожланиши сифатида молиявий технологиялардан фойдаланишни қонуний тартибга солиш ўрнига уларни тақиқлашни белгилашга уринишлар. Муаммонинг мураккаблиги уни оддий ва қўпол усуллар билан, биринчи навбатда, тақиқловчи характерга ега бўлган васвасаларни келтириб чиқаради, бу охир-оқибат янги муаммоларни келтириб чиқаради, мамлакатда бизнес юритиш учун умумий шароитларни ёмонлаштиради ва иқтисодиётнинг соя сектори ўсишига олиб келади.
Масалан, крипто-валюта бозорини тақиқланган тартибга солиш. Бу экологик жиҳатдан қулай бўлмаганлиги сабабли уларга салбий муносабатда бўлишига қарамай, уларнинг тартибга солиниши цивилизациялашган шаклда амалга оширилиши ва аниқ прагматик позицияни акс еттириши керак. Молия органларининг қатъиятсизлиги ва номувофиқлиги крипто-валютани ижро этишда бетартибликка олиб келди. Натижада, масалан, Ўзбекистон ҳудудида тарқатилиши тақиқланган Интернетда жойлаштирилган крипто-валюталар тўғрисидаги маълумотларни тан олиш тўғрисида суд қарорлари чиқарилди.
• Рақамли иқтисодиётнинг субмиллий хусусияти ва товар ва хизматлар, шу жумладан молиявий бозорлар учун тармоқнинг глобал жаҳон бозорини шакллантириш. Онлайн тижоратнинг ривожланиши фуқароларнинг почта орқали буюртмалар қабул қилиш орқали хорижий онлайн-дўконларда ва бозорларда турли хил товарларни сотиб олишларига ижобий таъсир кўрсатди. Кўпинча товарларни сотиб олишнинг ушбу усули маҳаллий дўконларда сотиб олишдан кўра арзонроқ. Шунга қарамай, ишбилармонлар мижозлари ва фойдаларини йўқотмоқдалар ва давлат солиқларни олмайдилар. Божхона тўловларини тўлашни талаб қилмайдиган товарларнинг рухсат етилган максимал қийматини пасайтириш билан боғлиқ чеклов чоралари маълум даражада товарларнинг хорижий дўконлардан ички бозорга кириб келишини чеклаши мумкин. Aммо онлайн харидларнинг муҳим қисми рақамли объектлардан (дастурий таъминот, видео ва аудио файллар, китоблар ва бошқалар) фойдаланиш ҳуқуқларини, шунингдек "кулранг зонада" электрон шаклда тақдим етиладиган бир қатор хизматларни (масалан, кўплаб фрилансерларнинг хизматларини) ўтказиш билан боғлиқ, стримерлар, онлайн контент яратувчилар).
Дунёнинг етакчи биржаларида молиявий операцияларни амалга ошириш учун фақат компютер ва Интернетга уланиш талаб қилинади ва резиденти бундай операцияларни амалга оширадиган давлатнинг назорат доирасидан деярли ташқарида. Бундай фаолиятни ҳуқуқий тартибга солиш бўйича анъанавий ёндашувлар керакли натижани бермайди.
• Рақамли иқтисодиётда миллий ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилиш ва импорт ўрнини босиш бўйича протекционистик чораларни амалга ошириш имкониятлари камаяди. Протекционизм ички бозорда маҳаллий товарлар ва хизматларнинг рақобатбардошлигини сунъий равишда оширадиган иқтисодий ва маъмурий усуллардан фойдаланишни ўз ичига олади. Протекционизм, шунингдек, ишлаб чиқариш самарадорлиги, маҳсулот сифати ва бошқа мезонлари бўйича хорижий рақобатчиларга етишиши керак бўлган маҳаллий корхоналарнинг ривожланишини рағбатлантириши мумкин. Мамлакатда ишлаб чиқарилган асосий товар / хизматлар (микропроцессорлар, сақлаш воситалари, операцион тизимлар, дастурий таъминот) хорижий аналоглардан сезиларли даражада орқада қолса, рақамли иқтисодиёт масаласида муаммо юзага келади. Яна бир муаммо шундаки, ушбу маҳсулотларни ишлаб чиқариш технологияларини техник сабабларга кўра нусхалаш мумкин емас ва раҳбарлар билан етиб борадиган ўзингизнинг ишлаб чиқаришингизни яратиш ҳам мумкин емас: ҳатто улкан сармоялар (жумладан, инсон капиталига), кенг кўламли инвестицияларга еҳтиёжни ҳисобга олмасангиз ҳам ва сотиш бозори учун курашиш зарурияти (нафақат ички, балки ички бозор учун ҳам), вақтни ҳал қилувчи омил мавжуд. Технологияларни ривожлантириш суръатлари жадаллашиб бормоқда ва мамлакат ўзининг юқори технологик маҳсулотларини ишлаб чиқаришни яратаётган бир пайтда, раҳбарлар ривожланишнинг бошқа даражасига ўтадилар. Шундай қилиб, Тўртинчи саноат инқилоби шароитида протекционистик сиёсатни амалга ошириш янада мураккаблашади ва юқори технологиялар соҳасида импорт ўрнини босувчи сиёсатни амалга ошириш ўта мушкул вазифадир.
• Рақамли иқтисодиётнинг тез ўзгарувчан ҳақиқатларидан қонунчилик ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш амалиётининг орқада қолиши. Ўзбекистон Жиноят кодексининг "Иқтисодиёт соҳасидаги жиноятлар" бўлими нормалари ва уларни қўллаш амалиёти ахборот ва телекоммуникация тармоқлари, шу жумладан Интернет тармоғидан фойдаланган ҳолда амалга оширилган иқтисодий шарҳлар ва иқтисодиёт соҳасидаги ҳақиқий жиноятлар ўртасидаги жиддий тафовут борлигини ўз ичига олади. Aлбатта, ҳозирги пайтда жиноятларнинг муҳим қисми ахборот ва телекоммуникация технологияларидан фойдаланган ҳолда содир етилмоқда, аммо улар анъанавий характерга эга (банк тўлов карталари билан фирибгарлик, гиёҳванд моддаларни тармоқ орқали тарқатиш ва бошқалар). Aммо рақамлаштириш жиноятлар пайдо бўлишига олиб келди, бу таъсир тўғридан-тўғри автоматлаштирилган компютер тизимларига йўналтирилган бўлиб, улар (масалан, фирибгарлик каби) ҳаракатларни таснифлаш жуда қийин. Рақамли технологияларнинг ривожланиши ва уларнинг иқтисодий соҳада қўлланилиши тезлашиб борган сари бу бўшлиқ янада кенгайиб, янги технологиялардан жиноий фойдаланишни бошланиши ва бундай фаолиятни бостириш учун қонунчилик воситаларининг пайдо бўлиши ўртасида пайдо бўладиган вақт ўтиши билан амалда жиноий фаолият имкониятларини кенгайтиради, деб тахмин қилиш мумкин.
• Рақамли иқтисодиётни ривожлантириш шароитида кибержиноятчилик рискини ошириш. Aхборот рисксизлиги технологияларини ривожлантиришнинг аҳамиятини алоҳида таъкидлаш лозим. Aхборот технологияларидан кенг фойдаланиш ва фаолиятнинг турли йўналишларини рақамлаштириш кўплаб ўзаро боғлиқ комплекс тизимларнинг ишлаши шароитида рискларни "йиғиш" самарасини яратади. " Global Risks Report 2019" ҳисоботида жуда катта эҳтимолий ва жиддий рисклар мавжудлиги таъкидланган: "ахборот инфратузилмасини жиддий равишда йўқ қилиш", "ИТ-фирибгарлик ва маълумотларни ўғирлаш" ҳамда "киберҳужумлар". Кибержиноятчилар бир неча сабабларга кўра рискли. Биринчидан, бу трансмиллий характерга эга, бу эса замонавий технологиялар ёрдамида эришилган жиноятчининг шахсини кўп даражали анонимлаштириш омилини ҳисобга олмаган ҳолда ҳам унга қарши курашишни анча қийинлаштиради. Иккинчидан, кибержиноятчилар ҳужумларининг мақсади постиндустриал жамиятнинг муҳим "манбаи" бўлган маълумотдир. Aхборотни йўқ қилиш, ўғирлаш ва муросага келиш фуқаролар ва компаниялар учун ҳам, давлатлар учун ҳам ўта салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Учинчидан, инфратузилма ва ишлаб чиқариш объектлари кибержиноятчилар ва кибертеррорчилар томонидан тобора кўпроқ нишонга олинмоқда. Aхборот-телекоммуникация технологиялари орқали кибер-физик тизимларнинг тарқалиши ва турли хил объектларнинг ўзаро таъсирининг ва ўзаро боғлиқлигининг юқори даражаси уларни киберҳужумларга жуда заиф қилади. Тўртинчидан, кибержиноятларни амалга ошириш учун ресурсларнинг нархи улар томонидан етказилиши мумкин бўлган зарар билан таққосланмайди. Бешинчидан, кўпинча кибержиноятчиларнинг фаолияти аниқ институционал характерга ега емас, улар "анъанавий" уюшган жиноятчилик тизимига қўшилмаслиги мумкин, бу еса ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятини мураккаблаштиради.

2. Рақамли иқтисодиётда қандай муаммолар кузга ташланади.

Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, чексиз имтиёзлардан ташқари, рақамли иқтисодиётни ривожлантириш объектив жараён сифатида кўплаб муаммоларни келтириб чиқаради. Рақамли иқтисодиёт деганда одатда рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда товарлар ва хизматларни ишлаб чиқариш, сотиш ва истеъмол қилиш билан, шунингдек електрон тижорат, веб ва Интернет иқтисодиётидан фойдаланиш билан боғлиқ ҳар қандай иқтисодий фаолият тушунилади.
Рақамли иқтисодиётнинг шаклланиши ва ривожланиши бир қатор муаммоларни келтириб чиқармоқда. Биринчидан, ахборотга кириш имконияти ва уни қайта ишлаш ва қўллаш учун янада самарали технологияларни яратиш, асосан транзакция харажатларини камайтиради (топилган маълумотларни қидириш ва қайта ишлаш билан боғлиқ харажатлар) ва иқтисодиётнинг мослашувчанлиги ва самарадорлигини оширади. Aммо бу содир бўлиши мумкин эмас, агар бир вақтнинг ўзида ахборот билан ишлашнинг эски технологиялари йўқ бўлиб кетмаса ва транзакция харажатларининг улуши ахборотни ҳимоя қилиш, унинг ишончлилигини баҳолаш ва ҳоказоларни кўпайтириш ҳисобига ошса. Шунингдек, тадбиркорлик фаолиятини онлайн режимига ўтказиш кескин камаяди, баъзан ҳатто воситачилар ва агентларга бўлган эҳтиёжни йўқ қилади.
Шуни қўшимча қилишим керакки, оммавий ишлаб чиқариш иқтисодиёти харидорларга Интернет орқали буюртма берадиган буюмларга йўл очмоқда. Яна бир муаммо шундаки, ҳар қандай оммавий технологик янгилик сингари, рақамли технологиялар ҳам янги касблар ва янги ваколатлар бўйича мутахассисларни талаб қилади ва бундан ташқари, қаршилик ва норозиликларни келтириб чиқарадиган анъанавий ишларда банд бўлган кўплаб одамларни фойдасиз қилади. Дастурчилар, сотувчилар, таҳлилчилар ва бошқалар каби мутахассисларнинг етишмаслиги бошқа кўплаб иш жойларининг йўқ қилинишини қопламайди ва даромадлар дифференциациясининг ошишига ва янги қашшоқликка сабаб бўлади. Ташқи манбалардан олинадиган маълумотларнинг рисксизлиги айниқса ташвишга солмоқда. Маълумотлар анъанавий равишда ишончли ва ишончли ҳисобланади, чунки улар учта мустақил манбадан тасдиқланса, бугунги кунда кўплаб мустақил маълумот манбаларини яратиш анча техник муаммо ҳисобланади. Умуман олганда, маълумотни маҳсулотдан маҳсулотга айлантириш муаммолари ва ушбу жараённинг ижтимоий-иқтисодий натижалари алоҳида таҳлил ва муҳокама қилишни талаб қилади.
Шу билан бирга, рақамли иқтисодиёт қуйидаги муҳим муаммоларни ҳам келтириб чиқаради.
Масалан, иқтисодиёт жараёнларидан муқаррар равишда озод қилинадиган кадрлар билан нима қилиш керак? Уларни қаерда ишлатиш керак? Уларни сақлаш учун қандай ресурслардан фойдаланиш керак? Натижалари бутун аҳолининг ҳаётий еҳтиёжларини қондирадиган рақамлаштирилган иқтисодиётнинг бундай ўсиши мумкинми?
Рақамли иқтисодиётни ривожланишидан, одамни тўлиқ миқёсда робот ўрнини босадиган, кимсасиз ишлаб чиқаришга ўтишни кутиш мумкин.
Бу сайёра аҳолиси сонини камайтириш, шу асосда зиддиятларнинг пайдо бўлишига қаратилган лойиҳаларни амалга оширишга олиб келмайдими?
Саволларнинг навбатдаги гуруҳи рақамли иқтисодиёт учун кадрлар тайёрлаш муаммолари билан боғлиқ.
Тегишли таълим стандартлари, дастурлари, таълим мазмуни, таълим фаолияти услублари ва усулларини ишлаб чиқиш зарур бўлади.
Рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда инсоннинг кундалик ҳаёти, ишлаб чиқариш муносабатлари, иқтисодиётнинг тузилиши, таълим ўзгаради, алоқа, ҳисоблаш кучи, ахборот тизимлари ва хизматларига янги талаблар пайдо бўлади.

3. Рақамли иқтисодиётга ўтиш стратегияси деганда нимани тушунасиз?

Бугунги кунда иқтисодиётнинг рақамли секторини ривожлантириш масаласи Ўзбекистонда давлат даражасига кўтарилган бўлиб, бу борада кенг кўламли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Хусусан, электрон ҳужжат айланиши тизимлари жорий этилмоқда, электрон тўловлар ривожлантирилмоқда ва электрон тижорат соҳасида яратилган норматив-ҳуқуқий база такомиллаштирилмоқда. Шу билан бирга, ахборот-технологик платформаларда фаолият кўрсатаётган рақамли иқтисодиёт жадал ривожланмоқда. Бу эса шундай платформаларнинг янги моделларини яратиш заруратини тақозо этмоқда. Ана шуларнинг барчаси рақамли иқтисодиётга ўтиш стратегияси асосини ташкил этади.
Мамлакатимизда замонавий ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш, электрон давлат хизматларини кўрсатишнинг яхлит тизимини яратиш, давлат органларининг аҳоли билан мулоқот қилишининг янги механизмларини жорий этиш юзасидан катта ишлар олиб бориляпти. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19 февралдаги "Ахборот технологиялари ва коммуникациялари соҳасини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги фармони ижросини таъминлаш, шунингдек, мамлакатда рақамли иқтисодиётни, замонавий ахборот технологияларини давлат бошқарувида татбиқ этишни ривожлантириш ҳамда ахборот хавфсизлигини таъминлашни кўзда тутувчи ҳужжат – Вазирлар Маҳкамаси қарори лойиҳаси Ўзбекистон Республикаси норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари муҳокамаси порталида эълон қилинди.
Шу билан бирга, 2030 йилга қадар “Рақамли Ўзбекистон” концепциясини ишлаб чиқиш юзасидан ҳам чора-тадбирларни амалга ошириш белгиланган. Давлат бошқаруви тизимини янада такомиллаштириш, рақамли иқтисодиётни жорий этиш ва ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш, инвестиция муҳитини яхшилаш, шунингдек, 2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини амалга ошириш мақсадида 2018 йил 3 июлда Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасида рақамли иқтисодиётни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Мамлакатимизда рақамли иқтисодиётни фаол ривожлантириш, барча тармоқлар ва соҳаларда, энг аввало, давлат бошқаруви, таълим, соғлиқни сақлаш ва қишлоқ хўжалигида замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш бўйича комплекс чора-тадбирлар амалга оширилмоқда.
Хусусан, электрон ҳукумат тизимини такомиллаштириш, дастурий маҳсулотлар ва ахборот технологияларининг маҳаллий бозорини янада ривожлантириш, республиканинг барча ҳудудларида IT-паркларни ташкил этиш, шунингдек, соҳани малакали кадрлар билан таъминлашни кўзда тутувчи 220 дан ортиқ устувор лойиҳаларни амалга ошириш бошланган.
Бундан ташқари, 40 дан ортиқ ахборот тизимлари билан интеграциялашган геопортални ишга тушириш, жамоат транспорти ва коммунал инфратузилмани бошқаришнинг ахборот тизимини яратиш, ижтимоий соҳани рақамлаштириш ва кейинчалик ушбу тажрибани бошқа ҳудудларда жорий қилишни назарда тутувчи «Рақамли Тошкент» комплекс дастури амалга оширилмоқда.
Республикада рақамли индустрияни жадал ривожлантириш, миллий иқтисодиёт тармоқларининг рақобатбардошлигини ошириш, шунингдек, 2017 — 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини «Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид давлат дастурида турли вазифалар белгиланган.
«Рақамли Ўзбекистон — 2030» стратегиясини амалга ошириш бўйича мувофиқлаштириш комиссияси ташкил этилган ва қуйидагилар унинг асосий вазифалари этиб белгиланган:

• 
  давлат органлари ва ташкилотлари, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари томонидан Стратегия, ҳудудлар ва тармоқларни рақамли трансформация қилиш дастурлари, «йўл харита»ларида кўзда тутилган лойиҳа ва чора-тадбирларнинг тўлиқ ҳажмда амалга оширилишини таъминлаш, шунингдек, уларнинг ўз вақтида бажарилишини тизимли назорат қилиш;
  
• 
  ҳар ойда давлат органлари ва ташкилотлари раҳбарларининг рақамли иқтисодиёт ва электрон ҳукуматни ривожлантириш бўйича режалаштирилган лойиҳалар ва чора-тадбирларни амалга ошириш юзасидан ҳисоботларини тинглаш ҳамда уларнинг жавобгарлиги масаласини кўриб чиқиш;
  
• 
  доимий мониторинг асосида электрон давлат хизматларини кўрсатишни янада такомиллаштириш, давлат органлари ва ташкилотлари фаолиятидаги функционал жараёнлар ва тартиб-таомилларни оптималлаштириш бўйича чоралар кўриш;
  
• 
  рақамли иқтисодиёт соҳасидаги янги лойиҳаларни кўриб чиқиш ва уларни амалга ошириш тўғрисида қарорларни қабул қилиш, шунингдек, зарур ҳолларда ҳудуд ва тармоқларни рақамли трансформация қилиш дастурлари ҳамда «йўл харита»ларига тайёрланган ва келишилган лойиҳа ҳужжатлари асосида ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш.
  

4. Рақамли иқтисодиётга ўтиш учун Ўзбекистон кандай стратегия асосида фаолият юритмокда?

Ҳозирги даврда рақамли иқтисодиёт ва у билан боғлиқ бўлган бир қанча самарадор технологиялар ҳаётимизга шиддат билан кириб келмоқда. Ҳудди шунинг учун ҳам давлат ва жамият тараққиётини янада жадаллаштириш мақсадида республикамиз раҳбарияти бир қанча муҳим қарорларни қабул қилди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси президенти 2018 йил 28 декабрдаги 2019 йил учун енг муҳим устивор вазифалар ҳақидаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида ҳам мамлакатимизда рақамли иқтисоднинг ривожланиши бўйича қуйидагиларни айтиб ўтган: “Иқтисодиётнинг барча соҳаларини рақамли технологиялар асосида янгиланишини кўзда тутадиган “Рақамли иқтисодиёт миллий концепцияси” ни ишлаб чиқишимиз керак. Шу асосда “Рақамли Ўзбекистон-2030” дастурини ҳаётга тадбиқ етишимиз зарур. Рақамли иқтисодиёт ялпи ички маҳсулотни камида 30 фоизга ўстириш, коррупцияни кескин камайтириш имконини беради. Нуфузли ҳалқаро ташкилотлар ўтказган таҳлиллар ҳам буни тасдиқламоқда. Шунинг учун Ҳукуматга икки ой муддатда рақамли иқтисодиётга ўтиш бўйича “йўл ҳаритаси”ни ишлаб чиқиш топширилади. Бу борада ахборот ҳавфсизлигини таъминлашга алоҳида эътибор қаратиш зарур”.

Ўзбекистон рақамли саноат бозорини шакллантириш учун учта муҳим шартни белгилаб олган. Булар рақамли муҳитни меъёрий тартибга солиш (консепсия, дастур ва қонун), инфратузилмавий ривожланиш (дата марказ, мобил, интернет, бизнес ва ишлаб чиқариш жараёнини автоматлаштириш қурилмалари) ва мутахассисларни тайёрлаш соғлом бозорни яратишда тиргак бўлади.
Яна шуни айтишим керакки, рақамли иқтисодиёт ўзаро боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш ва бошқарув жараёнларининг занжиридан иборат бўлиб, унинг ажралмас элементи занжирлараро (инсонлараро, машиналараро, булутлар орқали, дата марказлараро) рақамли технологиялар ёрдамида амалга ошириладиган маълумот алмашинишдир. Рақамли иқтисодиётда рақамли кўринишдаги маълумотлар барча ижтимоий-иқтисодий соҳалардаги ишлаб чиқаришнинг асосий элементи ҳисобланади ва бундай иқтисодиёт тизимига босқичма-босқич ўтиш мамлакатимизнинг глобал миқёсдаги рақобатбардошлилиги ошириб, фуқароларнинг ҳаёт сифатини янада оширади, янги иш жойларини яратади, жадал иқтисодий ўсишга имкон яратади ва миллий мустақилликни ҳам таъминлаб беради. Ушбу рақамли иқтисодиётни ривожлантириш дастури қуйидаги мақсадларини амалга ошириш учун ҳизмат қилиши керак:

• 
  Ўзбекистон Республикасида рақамли иқтисодиётнинг екотизимини яратиш;
  
• 
  Мамлакат рақамли иқтисодиёт тизимининг институтлари ва инфратузилмасини яратиш;
  
• 
  Республиканинг барча тармоқларини қамраб олувчи информатион жамият ташкил қилиш учун керакли бўлган барча чора-тадбирларни амалга ошириш;
  
• 
  Глобал миқёсда ва глобал бозорларга республикамизнинг рақобатбардошлилигини ошириш.