4-tema. Házirgi ádebiy processte proza Jobası: Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw

Gúrriń janrınıń ideyalıq-temtikalıq ózgeshelikleri: 
Adamgershilik, tárbiya máselesi:
Á.Atajanov, G.Esemuratova, A.Ábdiev, 
M.Tawmuratov, H.Ótemuratova, G.Zayıtova, G.Tájetdinova t.b. Máselen, 
A.Ábdievtiń «Saqaw-gereń», H.Ótemuratovanıń «Diywana», «Adamnıń záhari», 
«Nesiybe», «Jilli ǵarrı», G.Tájetdinovanıń «Enshi», «Gúmis sáwleli sırǵa», 
«Naysap», «Bala tili pal» t.b.
Dáwir haqıyqatlıǵın súwretleytuǵın gúrrińler:
G.Esemuratovanıń «Qara 
pıshıqtıń ılaysańı», K.Smamutovtıń «Ateist qaynaǵa», «Shaqırılmaǵan qonaq», 
M.Nızanovtıń «Shоyın truba» t.b. 
Insannıń ózligin umıtpawı, erteńgi kúnin oylap jasaw ideyası:
Á.Atajanovtıń 
«Dúnyanıń isleri», G.Tájetdinovanıń «O dúnyadaǵı attestaciya» t.b. 
Házirgi qaraqalpaq gúrrińleriniń janrlıq ózgeshelikleri: 
Yumor-satiralıq gúrrińler: 
S.Jumaǵulov, O.Ábdiraxmanov, M.Nızanov, 
K.Ernazarov, B.Bekmuratov, G.Tájetdinova t.b. Máselen, M.Nızanovtıń «Pashshayı 
kóylegim», «Qıyalıy shákirt», «Pátiyma», G.Tájetdinovanıń «O dúnyadaǵı 
attestaciya», «Naysap», «Bala tili pal» t.b.
Detektiv gúrrińler: 
H.Ótemuratovanıń «ХХ ásirdiń rıcarı», D.Esebaevtıń 
«Qáweterli táwekel», «Qoyan awı» t.b. 
Drabbller: 
M.Nızanovtıń «Árman», «Hár zamanǵa bir zaman», «Ana», «Ómir» 
t.b.

Balalar prozası (gúrrińler): 
Á.Atajanov, B.Ernazarov, G.Tájetdinova h.t.b. 
«Men telefon bolıwdı qattı qáleymen... Aǵam jumıstan kelgeninde, hátte, 
sharshap turǵan bolsa da onıń qol telefonınday qádirli bir insanına aylansam. Anam 
jalǵız ózi qalıp zerikkeninde tek meni izlep, meniń menen sóylesetuǵın bolsın. Tek 
telefondaǵı oyınlarǵa bánt bolmay, qáne, endi men hám úkelerim menen saatlap 
oynasa... Qol telefon bolǵan qanday baxıt» (Г.Т
ә
жетдинова. Найсап. // 
Әдираспан 
моншақлары.
 40-41 бб.)
. 
 
Ǵárezsizlik dáwirine kelip hayal-qız dóretiwshiler kórkem ádebiyatta ózlerin 
kórsete aldı. Ásirese, prozdanıń kishi epikalıq janr esaplanǵan gúrrińlerdi jazıwda 
sheber jazıwshı hayal-qızlar jetilisip shıqtı. Olardan G.Esemuratova, D.Sherniyazova, 
G.Tursınova, H.Ótemuratova, Z.Bekbergenova, G.Zaytova, G.Tájetdinova sıyaqlı 
talantlı hayal-qız jazıwshılardı kórsete alamız. 
Házirgi ádebiy processte gúrriń dóretiwde qálemi isilǵan jazıwshılar menen bir 
qatarda jas talant iyeleriniń gúrriń janrında jańasha kózqarasta dóretiwshilik etip 
atırǵan dóretiwshilerdi kóriwimizge boladı. Sonǵı dáwirde óziniń jaqsı-jaqsı 
gúrrińleri menen ádebiyat maydanında jas jazıwshılarımızǵa úlgi bolıp kiyatırǵan 
talant iyesi M.Nızanovtıń gúrrińleri de usılar qatarınan orın aladı. Onıń 
«Shıǵarmaları»ınıń I tomına toplamına kirgen “Pashshayı kóylegim”, “Adamnıń 
eskisi”, “Ayıp ózimde”, “Biz elestirmeydi ekenbiz”, “Dárwaza”, “Deputattıń
minneti”, “Turdıbaydıń balası”, “Taza hawa” sıyaqlı gúrrińleri uzaq turmıslıq 

---

4 
waqıyalardı óz ishine qamtıp, ádebiy qaharmalardıń ómiriniń bir qansha basqıshların 
súwretlewi menen, yaǵnıy epikalıq túrdegi biraz keńligi menen sıpatlanadı
4
. Al, onıń 
jáne bir syujetlik-kompoziciyalıq toparǵa kiretuǵın “Taraq”, “Qátesiz jazatuǵın 
adam” sıyaqlı gúrrińlerinde bolsa, qaharman ómiriniń qısqa bir máwritindegi tiyimli 
hám poetikalıq jaqtan utımlı bolǵan waqıyalar tiykarǵa alınıp, sol arqalı tańlanǵan 
obrazlardıń ishki dúnyası ashıladı. Ómir menen turmısımızdıń, social-jámiyetlik, 
psixologiyalıq sıpatları, unamsız qásiyetler tereńnen ashıladı.
Házirgi ádebiy processtegi gúrrińlerdiń súwretlew ózgesheliklerinde 
jańalanıwlardıń júz berip atırǵanlıǵın da moyınlawımız kerek. Máselen, jazıwshı 
G.Zaytovanıń
5
bir qatar gúrrińlerinde usınday kórkemlik qásiyetlerid kóremiz. Onıń 
birinshi kitabı 2000-jılı “Armanlı dunya” degen atama menen, al ekinshi kıtabı 2014-
jılı “Dunyanı qizǵanba menen, Ázizim” degen atama menen baspadan shıqtı. 
Avtordıń bul eki kıtabında da hár qıylı temadaǵı gúrrúnler kirgizilgen. Tiykarınan 
alǵanda, bul shıǵarmalardıń teması hár qıylı bolıp, bunda házirgi kúndegi jaslardıń 
turmısın tema etip aladi. G.Zaytovanıń shıǵarmaları buǵingi kún jaslarınıń 
turmısında bolıp atırǵan ashshı haqıyqatlıqlar mısalında súwretlenedi. Hár bir waqıya 
qaharmanı búgingi kún jasları bolıp, olardıń turmısında ushırasatuǵın hár qıylı 
sınaqlar, ómirdiń ǵalma-ǵalları kórkem obrazlar arqalı tartımlı til menen, ájayip 
súwretlewler arqalı ashıp beriledi. 
G.Zaytovanıń birinshi kıtabinda jariyalanǵan “Jigit jılamasın dunyada”, “Qara 
jılan”, “Qıyanet”, “Ármanlı dunya”, “Dozaq otı” hám taǵı basqa shıǵarmalarında 
búgingi kúnde turmısta bar bolǵan bir-birewge miyrim-shápáát, muhabbat, sadıqlıq, 
hujdan, qıyanet sıyaqlı áhmiyetli máselelar sáwlelengen. Jazıwshınıń gúrriń 
janrındaǵı izlenisleri ayrıqsha dıqqatqa ilayıq. G.Zaytovanıń gúrrińlerinde qaraqalpaq 
prozasında burın ushıraspaǵan súwretlewler, kórkem obrazlar, ózine tán bayanlaw 
stili, shıǵarmaǵa atama qoyıwdaǵı ózgeshelikler, shıǵarmalarında xalqımız arasında 
bar bolǵan diniy isenimler, olarıdiń insan psixologiyasında sáwleleniwi, sonıń menen 
birge dunya ádebiyatınıń shıǵarmalarına tán poetikalıq súwretlewler, ádebiyatta jańa 
aǵım modernizmniń belgileri menen suwǵarılǵan shıǵarmaları hárbir oqıwshinı tereń 
oy júritiwge iytermeleydi.
P.Nurjanov 2009-jılı «Sharq yulduzi» jurnalında járiyalanǵan «Mustaqillik davri 
qoraqalpoq nasrining rivojlanish yo’nalishlari» dep atalǵan maqalasında 
«H.Ótemuratova, A.Ábdiev, A.Turekeeva, G.Zaytovalardıń gúrrińleri kólemi, 
mazmunı hám forması boyınsha, kótergen problemaları, janrlıq hám stillik 
ózgeshelikleri jaǵınan hár qıylı bolǵanı menen, olardı birlestirip turatuǵın bir qásiyet 
bar. Bul – turmıs haqıyqatlıǵın súwretlewde dástúriy usıllarǵa tiykarlanǵan realizm 
metodınıń qaǵıydalarına boysına bermesten, ózine tán jol tawıp, insanlardıń ruwxıy 
dúnyasın ashıwǵa umtıldı. Avtorlar, áne, usı jolda realizmniń bar imkaniyatlarına 
4
Нызанов М. Шығармалары. I том. Гүрриңлер. Нӛкис, «Билим», 2008.
5
G.Zaytova 1961-jılı Shımbay rayonınıń Keńes awılında tuwıldı. 1983-jılı Tashkent qalasındaǵı shet tilleri ınstitutınıń 
(Házirgi jahan tilleri universiteti) ingis hám francuz tilleri qánigeligin pitkergen. 1983-1987-jılları shekem “Shımbay 
hawazı” gazetasında xabarshı, 1987-jıldan baslap Rossıyadaǵı mektep internatında múǵallim, 1996-jıldan baslap 
“Ózbekstan ǴXQ dóretiwshilerin qollap quwatlaw fondı Qaraqalpaqstan jurnalistler awqamı”nıń derektor orınbasarı, 
1997-jıldan baslap AQShtıń “Keys” kompaniyasınıń Qaraqalpaqstandaǵı filialında dilmash, 2000-jıldan baslap 
“Shıpaker” gazetasında xabarshı, redaktor orınbasarı, redaktor lawazımlarında isledi. Házirgi waqıtta húrmetli dem 
alısta. G.Zaytova gúrrińleri baspasózde 2000-jıllardan baslap gúrrińleri baspasózde jariyalana basladı. 

---

5 
qosımsha ráwishte dúnyaǵa mifologiyalıq, lingvistikalıq, fantastikalıq túsinikler, 
dúnyaǵa kózqaraslardan tabıslı paydalandı. Buǵan qosımsha, olardıń dóretpelerinde 
romantikalıq belgiler payda bolıp, shıǵarmalar mazmunınıń tartımlılıǵna, formanıń 
ráńberáńligine erisildi»
6
dep jazadı. Ásirese, házirgi ádebiy processte bunday 
poetikalıq jańashıllıqlarǵa iye gúrrińlerdi G.Zaytovanıń dóretiwshiliginen tabıwǵa 
boladı. Máselen, onıń «Qara jılan», «Shaytanǵa boysınbaǵay júrekler» gúrrińlerinde 
búgingi dáwir adamlarınıń ayanıshlı kelbeti mifologiyalıq, ótkir dramalıq 
súwretlewler arqalı ashıp beriledi. Al, avtordıń «Duwa», «Óli árwaq» gúrrińlerinde 
bolsa, adamlar arasındaǵı miyrim-shápáát, insansúyiwshilik sezimleriniń umıt bolıp 
qáwpin xalqımız psixologiyasındaǵı «duwa», «árwaq» sıyaqlı inanımlar menen 
baylanıslı súwretlep beriledi. Ásirse, jazıwshınıń «Qara jılan» dep atalǵan gúrrińi 
oqıwshınıń dıqqatın ózine tartadı. Gúrrińniń syujetinde ishkilikke berilip ketken 
Sabırdıń aqır-aqıbetinde hámme jaqınlarınan, hámme nársesinen ayrılıwı ótkir 
dramatizm hám kúshli tragizm menen súwretlenedi. Sabırdıń máskúnemlikke hám 
qumar oynawǵa berilip ketkenligi sebepli, onı bala-shaǵası da taslap ketedi. Tek 
úyinde jalǵız qartayǵan ákesi qaladı. Bir kúni ol úydegi qolǵa ilingendey nárseniń 
barlıǵı tawsılǵannan soń ákesiniń arshasındaǵı ólimligime dep jıynap qoyǵan 
ǵárejetine asıladı. Oǵan qarsılıq kórsetken ǵarrı ákesin iyterip jiberedi. Sonsha 
kúnnen bergi ashlıqtan hám onıń ústine ǵarrılıqtan dińkesi qurıp júrgen ǵarrınıń janı 
shıǵıp ketedi. Sabır puldı alıp ózin asıqtırıp turǵan «shiysheles» hám qumarpaz 
joraları menen úyden shıǵıp ketedi. Biraq ol úyge qaytıp kelse, júktiń ústinde iyretilip 
turǵan qara jılanǵa kózi túsedi: