4-tema. Házirgi ádebiy processte proza Jobası: Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw

 
(
Á.Qarlıbaev «Ádira qalǵır» h.t.b.), yu
mor-satiralıq povestler (
M.Nızanov, 
S.Jumaǵulov). 
2.
 
Roman janrınıń ádebiy processtegi ornı 
Ózbek ilimpazı Abdiǵafur Rasulov ǵárezsizlik dáwirinde ózbek prozası, sonıń 
ishinde roman janrınıń dóreliw jaǵdayları haqqında sın pikir bildirip «… kórkem 
shıǵarmalardı jaratıp atırǵanlar kimler, olar roman jazıw juwapkershiligin seze me; 
povesttiń mazmunı neden ibarat; gúrriń – prozanıń dúrdana janrı, onda artıqshalıq 
hám, kemislik hám bolıwı múmkin emesligin ańlay ma? «Kóz – qorqaq, qol – batır» 
degen naqıl kórkem dóretiwshilikke sirá tuwrı kelmeydi. Kópshilik adamlar, jaslar 
roman jazıp taslap atır. Romannıń kórkem dúnya ekenliginen tısqarı úlken filosofiya, 
jazıwshınıń anıq kontsepсiyası»
20
ekenligin qatań eskertken edi. Durısında da, 
bunday jaǵdaylar ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq romanshılıǵında da ushırasadı. 
Máselen, ayırım shıǵarmalarǵa «roman», «povest», «roman-esse», «povest-esse» 
h.t.b. dep aydar taǵılǵanlıǵı menen olardıń janrlıq ózgeshelikleri bul atamaların 
aqlamaytuǵınlıǵı seziledi. Sonday-aq, A.Rasulovtıń durıs kórsetkenindey «roman óz 
aldına kórkem dúnya, onda avtordıń obraz jaratıwda óz konсepсiyası», eń baslısı, 
ádebiyatshılar arasında keń qollanılatuǵın ibara «romanlıq oylaw» dárejesi bolıwı 
kerek. Degen menen, ǵárezsizlik dáwirinde ózbek ádebiyatında da, qaraqalpaq 
ádebiyatında da romanshılıqta elewli waqıya bolǵan dóretpeler, kórkemlik izlenisler 
ushırasadı. Máselen, kórkem prozada burınnan kárwan bası esaplanǵan jazıwshı 
T.Qayıpbergenov ádebiy processte roman janrınıń túrleniwine ayrıqsha úles qostı. 
Atap aytqanda, jazıwshı XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap-aq roman janrında 
jańasha kórkemlik izlenislerdi alıp bardı hám usınıń nátiyjesinde «Qaraqalpaqnama», 
«O dúnyadaǵı atama xatlar», «Túrkiynama» h.t.b. shıǵarmaların dóretti. Usı arqalı 
T.Qayıpbergenovtıń joqarıda atı atalǵan dóretpeleri tek ǵana qaraqalpaq prozasında 
ǵana emes, al, pútkil túrkiy ádebiy-estetikalıq oy dúnyasında úlken jańalıq boldı. Bul 
shıǵarmalar milliy-epikalıq hám XX ásir realistlik prozasınıń dástúrleriniń 
printsiplerin bir-birine sintezlestirip, olardı házirgi sheshiliwi tiyis problemalardıń 
kórkem jılnamasın dúziwge xızmet ettiriwge degen jazıwshınıń umtılısınan dóregen. 
«Qaraqalpaqnama» shıǵarması arqalı T.Qayıpbergenov tek ǵana qarakalpaq 
prozasında emes, al, házirgi Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatında birinshi bolıp 
roman-esse janrın dóretti. Sonlıqtan da, Ózbekstan xalıq jazıwshısı Á.Yakubov 

Qaraqalpaqnama

dóretpesin joqarı bahalap 

Áyemgi Túrkstan ádebiyatında birinshi 
roman-esse, XX ásir túrkiy ádebiyatında bolsa, dáslepki nama degen edi. Bul 
shıǵarmaǵa M.Qashqariy atındaǵı jer júzilik sıylıqtıń beriliwi ǵárezsizlik jıllarındaǵı 
qaraqalpaq prozasında úlken waqıya boldı.
Ǵárezsizlik jıllarında T.Qayıpbergenov prozamızdı óziniń kórkem forma, janr 
hám stil salasındaǵı izlenisleri menen bayıttı. Bunıń mısalı sıpatında onıń 

O dúnyaǵa 
atama xatlar” roman-essesin keltiriwge boladı. Bul dóretpe tikkeley Aral 
20
Мустақиллик даври насри: таҳлил ва талқинлар. Давра суҳбати // «ЎзАС», 2005, 20-май, № 21 (3798). 

---

14 
tragediyasına arnalıp, ol ózbek, frantsuz tillerine awdarıldı, usı arqalı pútkil regionǵa 
qáwip salǵan apatshılıqtıń kórkem tariyxın jer júzi xalıqlarına málimlewde úlken 
xızmet etti.
Ózbekstan xalıq jazıwshısı P.Qádirov ǵárezsizlik dáwirinde ózbek 
romanshılıǵınıń rawajlanıw ózgeshelikleri tuwralı «Turmısımızdıń túrli tarawlarında 
ámelge asırılıp atırǵan erkinlestiriw processleri pútkil ádebiyatımızdıń rawajlanıwına, 
sonıń ishinde, prozashılıqqa da unamlı tásirin kórsetip atır. Bunı, eń dáslep, jetekshi 
janrlardan esaplanǵan romanshılıqta kóriwimiz múmkin. Burınǵı awqam dáwirinde 
milliy ruwh penen suwǵarılǵan romanlar, ásirese, olar ullı ata-babalarımızǵa 
baǵıshlanǵan bolsa, úlken toǵanaqlar menen jolı tosılatuǵın edi…»
21
dep pikir 
bildirgen edi ózbek prozasınıń rawajlanıw jollarına baǵıshlanǵan (2005) bir ádebiy 
sáwbette. Sonday-aq avtor bul ádebiy sáwbette 1991-2005 jıllar aralıǵında tariyxıy 
temada (Xayriddin Sultanovtıń «Baburnama», Muhammed Alidiń «Ullı saltanat», 
Zarifa Saidovanıń «Aybegim meniń», Naim Karimovtıń «Sholpan» romanları), jaqın 
ótmishte bolıp ótken «paxta isi», «ózbek isi» waqıyalarına arnalǵan Ádil Yaqubovtıń 
«Ádalat mánzili» va Tastemir Qaharmanovtıń «İblis iskenjesinde 1460 kún» 
romanları, zamanagóy temada Húrshid Dosmuhammedtiń «Bazar», Uluǵbek 
Hámdamnıń «Teńsalmaqlılıq», Babakalan Rozievtiń «Mártler aspanı», Luqman 
Bórixannıń «Jáziyramadaǵı adamlar» sıyaqlı romanların ayrıqsha atap ótedi.
Qaraqalpaq ádebiyatında da 1990-2015 jıllar aralıǵında tariyxıy temada 
K.Mámbetovtıń «Posqan el» (1992), «Túrkistan» (1993), H.Ótemuratovanıń 
«Tumaris» («Ámiwdárya», 2006, 1, 2, 3, 4, 5, 6 sanları), K.Kárimovtıń «Aǵa biy» 
(2013), «Ullı dásht bórileri» (2014) h.t.b. romanlar járiyalandı. K.Mámbetovtıń 
«Posqan el» («Topalań», «Zobalań») hám «Túrkistan» romanlarında xalqımızdıń 
XIV-XVIII ásirlerge tiyisli tariyxıy waqıyaları hám obrazları (Yusup sultan, Ismayıl 
sultan, Orıs biy, Ormanbet biy, Sarısha ayım, Jien Amanlıq ulı h.t.b.) epopeyalıq 
planda súwretlense, al H.Ótemuratovanıń «Tumaris» romanında alıs ótmishimiz, 
yaǵnıy b.e.sh. VI ásirlerde Ámiwdáryanıń oń tárepi menen Sırdáryanıń eki boyı, 
Túslik Aral jerlerinde jasaǵan sak-massagetlerdiń hayal patshası Tumaristiń mártlik 
isleri súwretlenedi. K.Kárimovtıń «Aǵa biy» dep atalǵan eki kitaptan ibarat 
romanında qaraqalpaqlar tariyxında belgili tulǵa Erejep tentektiń obrazın 
keń epikalıq planda jasawǵa baǵıshlanǵan bolsa, jaqında ǵana 
járiyalanǵan «Ullı dásht bórileri» tariyxıy romanı Orxon -Enisey jazba 
estelikleri arqalı bayan etilgen áyemgi túr k xaqanlıǵı haqqında 
waqıyalarǵa qurılǵan bolıp, ol túrkiy xalıqlarınıń biziń eramızdıń VII -
VIII ásirlerindegi tariyxıy ótmishi jóninde gúrriń etedi.
Ǵárezsizlik dáwirinde járiyalanǵan romanlardıń ishinde Ózbekstan 
hám Qaraqalpaqstan sharayatında 1970-80 jıllarda júz bergen 
«tubalawshılıq jılları», «tubalawshılıq dáwiri» dep atalǵan jıllardıń 
qarama-qarsılıqlı waqıyaları, onıń jekke insanlar táǵdirine tiygizgen 
zıyanlı 
tásirleri 
A.Sadıqovtıń 
«Tasta 
da 
gúlleydi…» 
(1991), 
K.Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jıllar» (1992), Sh.Seyitovtıń 
«Jamanshıǵanaqtaǵı aqtuba» (1992), K.Raxmanovtıń «Aqıbet» (1993), 
21
Сонда.

---

15 
Á.Ótepbergenovtıń «Dozaq ishinde» (1993), T.Xalmuratovtıń «Qırıq 
buwın» (1996), A.Ábdievtiń «Jin-jıpırlar uyası» (2000) h.t.b. 
shıǵarmalarda sáwlelendi. Dáslepki úsh romannıń tematikası bir-birine jaqın. XX 
ásirdiń 50-jıllarınan baslap ǵárezsizlik jıllarına shekemgi dáwirde elimizde orın alǵan 
problemalar Jumabay, Jalǵas, Ámirxan, obrazları átirapında ashıp beriledi. Ásirese, 
Sh.Seytovtıń romanında dáwirdiń ashshı haqıyqatlıǵı hesh qanday qıpsalamastan 
ashıp beriledi
22
. Ámirxan buzaqılıq, hiylekerlik, jawızlıqtı ózinde jámlegen obraz. Ol 
óz maqseti, bayıw, hámel tekshesine kóteriliw jolında hesh qanday jerkenishli 
háreketten tayınbaydı. Onıń ushın basqa adamlar táǵdiri bir pul. Al, A.Sadıqov hám
K.Allambergenovlardıń romanlarındaǵı Jumabay hám Jalǵaslar dáwir teńsizlikleri, 
nızamsızlıqları menen gúresiwge, bunda hár qaysısı ózinshe jol tańlawǵa bel 
baylaǵan qaharmanlar. Biraq partiyalıq jekke hákimlik húkim súrip turǵan sol 
dáwirde Jalǵas, Jumabay uqsaǵanlardıń haqıyqatlıq ushın gúreste jeńiske erisiwi 
múmkin emes edi. Bul haqıyqatlıq eki romanda da júdá sátli ashıp beriledi. Usı 
romanları ushın eki avtor 1993-jılı Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqqa miyasar 
boldı
23
. K.Raxmanov, Á.Ótepbergenov, A.Ábdievlerdiń romanlarında tubalawshılıq 
jıllarınıń ashshı haqıyqatlıǵı sawda xızmetkerleriniń, bilimlendiriw xızmetkerleriniń 
obrazları arqalı súwretlep beriliwi menen ajıralıp turadı. Jáne bul romanlar 
tubalawshılıq dáwiriniń absurd sharayatların súwretlewi menen dıqqatqa ılayıq. 
Máselen, ádebiyatshı P.Nurjanov joqarıdaǵı shıǵarmalardı «Ǵárezsizlik dáwirindegi 
qaraqalpaq prozası» (2003) oqıw qollanbasında Batıs ádebiyatındaǵı modern aǵımına 
tiyisli romanlar M.Prusttıń «Joǵaltılǵan waqıttı izlep», F.Kafkanıń «Qorǵan», 
«Jónelis», Jan Pol Sartrdiń «Azatlıq jolları» romanları menen salıstırıp «Rasında da, 
atı atalǵan romanlardaǵı (