4-tema. Házirgi ádebiy processte proza Jobası: Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw

Batıs ádebiyatındaǵı romanlar – kursiv ózimizdiki
) shaxs 
penen jámiyet ortasındaǵı boslıq, jámiyetlik qarama-qarsılıqlar menen individ 
psixologiyası ortasındaǵı kelispewshilik, áyne, modern baǵdarında talqılanadı. Batıs 
ádebiyatındaǵı usı dástúr ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek romanshılıǵında Aman 
Muxtardıń «Ming bir qiyofa», «Ko’zgu oldidagi odam», «Tepalikdagi xaroba», 
X.Dosmuhammedtiń «Bazar», T.Rustamnıń «Kapalaklar wyini» atamasındaǵı 
prozalıq dóretpelerinde sáwlelengen…»
24
dep keltiredi. 
Romanlıq dóretpelerde mazmun hám forma, janr hám stil salasındaǵı 
izlenislerdiń nátiyjesi sıpatında jazıwshı Amangeldi Xalmuratovtıń «Jánnet baǵı» 
(«Ámiwdárya», 1998, № 5, № 6) hám S.İsmaylovtıń «Júrek gallaktikası» (1991) 
dóretpelerin atap ótiwge boladı. A.Xalmuratovtıń «Jánnet baǵı» romanıda adam hám 
onı qorshaǵan álemniń baylanısı, adam ómiriniń mánisi, onıń umtılısları, tilekleri 
h.t.b. tuwralı ulıwmainsaniylıq máselelerdi kóterip shıǵadı. Ádebiyatshı P.Nurjanov 
22
Роман әдебий процессте «шаўқым»ға айланды. Бул әдебий сын пикирлердиң ның мазмуны менен тӛмендеги 
мақалаларда таныссаңыз болады. Қараңыз: Султанов Қ. Проза ма яки басқа ма? // Қарақалпақстан жаслары, 
1993, № 2 (6647), 7-январь; Пазылов А. Кемпир тири болғанда ма... жазыўшы бир муш жер еди // Еркин 
Қарақалпақстан, 1993, № 130-131 (16267), 21-август; Әбдимуратов М. Шайырлар мақтап, жазыўшылар датлап 
атырғандай... // Еркин Қарақалпақстан, 1993, № 124 (16260), 10-август. 
23
Бул романлар ҳаққында әдебий процессте бир қатар әдебий сын мақалалар жәрияланды. Қараңыз: Сейитов 
Ш., Исмайлов С. Ҳақыйқатлық жолында // Қарақалпақстан жаслары, 1993, № 9, 30-январь; Баҳадырова С. 
«Дәрья тартылған жыллар» // Қарақалпақстан жаслары, 1993, 27-февраль; Ӛтеўлиев И. Таста да гүллеген ӛмир // 
Еркин Қарақалпақстан, 1993, № 31, 25-февраль; Қайырбаев Ж., Пазылов А. «Дәрья тартылған жыллар» дағы 
тәлим-тәрбия мәселелери // Еркин Қарақалпақстан, 1993, № 31, 13-март. 
24
Нуржанов П. Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы. Оқыў қолланбасы. Нӛкис, «Билим», 2003, 24-бет. 

---

16 
bul dóretpe tuwralı «Bul roman qaraqalpaq prozasında óziniń probleması, ideyası 
hám forması, janrlıq, stillik izlenislerige baylıǵı jaǵınan jańa bir baǵdardı baslap 
bergendey. Usınnan bolsa kerek, romannıń oqıwshıǵa túsinikli bolıwın támiyinlew 
ushın redaktsiya onı «Alǵı sóz» benen támiyinlep, bizińshe, durıs islegen. Sebebi, 
qaraqalpaq kitapqumarları buǵan shekem usınday problemanı kóterip shıqqan hám 
ózine tán bayanlaw texnikasına ie, kóbinese, qaharmannıń ishki psixologiyalıq 
keshirmelerin súwretlewge arnalǵan, kórkem qurılısında reallıq penen fantastikalıq 
hám istikalıq sıpatlardıń birigip ketiwinen dóregen shıǵarmanı qabıl etiwge onday 
tayar emestey edi»
25
dep romannıń ádebiy processte kitap oqıwshılarına tásir etiw 
jaǵdayları, qabıllanıw dárejesi haqqında durıs pikir beredi. Romannıń tiykarǵı 
ideyasın ham onıń janrlıq-stillik ózgesheliklerin shıǵarmanıń bas qaharmanı xudojnik 
Arturdıń tómendegi pikirlerin oqıw arqalı ańlawǵa boladı: «Bizdi qorshaǵan sheksiz 
álemde ornımız qanday? Azlı-kópli ómirimizde tiykarǵı maqsetimizdi belgilep 
almay, ómirimizdiń kóp bólegin biyhuwda ótkerip qoymaymız ba? Jasamaqtaǵı 
maqset re?»
26
.
Ulıwmainsaniylıq problemalardı kóteriwde hám onı tartımlı til menen súwretlep 
beriwde S.İsmaylovtıń «Júrek gallaktikası» romanında da kóriwimizge boladı. 
S.İsmaylovtıń «Júrek gallaktikası» romanı janrlıq jaqtan jańa roman. Ol ilimiy-
fantastikalıq janrda jazılǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında ele bunday janrda romanlardıń 
dóretilmegenin esapqa alatuǵın bolsaq, bul roman qaraqalpak ádebiyatında óz ornına 
ie ekenligi sózsiz. Ulıwma, S.Ismaylov 1980-jıllardıń 2-yarımınan baslap qaraqalpaq 
ádebiyatında fantastika janrınıń qáliplesiwinde hám rawajlanıwında úlken xızmet 
islep kiyatır. Romanda ekologiya apatshılıǵı, adamgershilik hám muhabbat máseleleri 
menen bir qatarda tınıshlıq máselesine de bas dıqqat awdarıladı. Máselen, bundaǵı 
«Dáwkesken», Tamaranıń anası aytıp bergen «Faetonnıń qıyrawı» ápsanalarında, 
Cefey shoq juldızındaǵı planetanıń qayǵılı táǵdirinde, Bahadırdıń atası Kárimniń 
basınan keshirgenlerinde h.t.b. waqıt, epizodlarda paraxatshılıq máselesi kóterligen. 
Bunıń ústine avtordıń bul fantastikalıq romanıda tubalawshılıq dáwiriniń 
kemshilikleri úlken sın astına alınǵanlıǵın kóremiz.
Prototip tiykarında qaharman obrazın jaratıwǵa A.Sultanovtıń «Dóhmet» 
(Нӛкис, «», 2008), H.Ayımbetovtıń «Qara buwra» («Ámiwdárya», 1998, № 5, №6), 
Q.Mátmuratovtıń «Terbenbes» (2004) h.t.b. romanlar arnaldı. Máselen, 
A.Sultanovtıń «Dóhmet» romanıda quwdalawǵa ushıraǵan hám biymezgil kóz 
jumǵan el azamatı A.Dosnazarovtıń kórkem obrazı qaraqalpaq ádebiyatında birinshi 
mártebe keń epikalıq jobada ashıp berilgen bolsa, H.Ayımbetovtıń «Qara buwra» 
romanında ataqlı qaraqalpaq palwanı Ótegen Aytımovtıń kórkem obrazı jasalǵan. Al, 
Q.Mátmuratovtıń «Terbenbes» romanı sońǵı dáwirdegi ádebiyatımızda elewli 
qubılıslardıń biri boldı. Romannıń eń utıslı tamanlarınıń biri de, áyne, qaharman 
obrazın jaratıwda hám házirgi dáwir ushın áhmietli mashqalalardı kóterip shıǵıwında 
bolıp tabıladı. Romanda X1X ásirdiń aqırı, XX ásirdiń basında Terbenbes atawınıń 
átirapında jasaǵan xalıqtıń ómiri sóz etiledi. Shıǵarmanıń bas qaharmanı Lepesbay 
ápiwayı awıl balasınan is bilermen, el basshısı dárejesine shekemgi jollardı basıp 
ótedi. Bul joldı jazıwshı isenimli súwretley alǵan. Lepesbay is úyreniwdi baslı maqset 
25
Сонда, 33-бет. 
26
Халмуратов А. Жәннет бағы. Әмиўдәрья, 1998, № 5. 

---

17 
etip óz aldına qoyadı. Ol kishi zavodlar quradı, usı arqalı xalıqtı jumıs penen 
támiyinleydi. Ekinshiden, óz jerimizdiń tábiyǵıy inámın (balıqtı) xalıqtıń iygiligine 
jumsay biledi. Balıqtı duzlap, qaqlap tayar ónim halına keltirip Rossiya hám 
Evropanıń basqa ellerine satıwdı shólkemlestiredi. Ol óz awıllaslarına biymillet 
ǵamxorlıq etiwdi olardı jumıs penen támiyinlew, bergen qarızların jumıs isletiw 
menen óndirip alıw arqalı ámelge asıradı. Mine, sonıń ushın da roman qızıqlı oqıladı 
hám oqıwshılar tárepinen qızǵın kútip alındı. 
Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq romanshılıǵında házirgi zaman teması da 
ayrıqsha orındı iyeleydi. Ásirese, bul tematikada K.Mámbetovtıń «Hújdan» (1992) 
romanı kótergen ideyası, syujet hám kompoziciyalıq ózgeshelikleri menen 
oqıwshınıń dıqattın ózine tarttı. Sonday-aq, sońǵı dáwirde jazılǵan M.Nızanovtıń 
«Dushpan» (2010) romanı konflikt qurıw hám qaharman obrazın jasaw ózgeshelikleri 
menen ádebiy processte jańalıq boldı.