|
Batıs ádebiyatındaǵı romanlar – kursiv ózimizdiki
) shaxs
penen jámiyet ortasındaǵı boslıq, jámiyetlik qarama-qarsılıqlar menen individ
psixologiyası ortasındaǵı kelispewshilik, áyne, modern baǵdarında talqılanadı. Batıs
ádebiyatındaǵı usı dástúr ǵárezsizlik dáwirindegi ózbek romanshılıǵında Aman
Muxtardıń «Ming bir qiyofa», «Ko’zgu oldidagi odam», «Tepalikdagi xaroba»,
X.Dosmuhammedtiń «Bazar», T.Rustamnıń «Kapalaklar wyini» atamasındaǵı
prozalıq dóretpelerinde sáwlelengen…»
24
dep keltiredi.
Romanlıq dóretpelerde mazmun hám forma, janr hám stil salasındaǵı
izlenislerdiń nátiyjesi sıpatında jazıwshı Amangeldi Xalmuratovtıń «Jánnet baǵı»
(«Ámiwdárya», 1998, № 5, № 6) hám S.İsmaylovtıń «Júrek gallaktikası» (1991)
dóretpelerin atap ótiwge boladı. A.Xalmuratovtıń «Jánnet baǵı» romanıda adam hám
onı qorshaǵan álemniń baylanısı, adam ómiriniń mánisi, onıń umtılısları, tilekleri
h.t.b. tuwralı ulıwmainsaniylıq máselelerdi kóterip shıǵadı. Ádebiyatshı P.Nurjanov
22
Роман әдебий процессте «шаўқым»ға айланды. Бул әдебий сын пикирлердиң ның мазмуны менен тӛмендеги
мақалаларда таныссаңыз болады. Қараңыз: Султанов Қ. Проза ма яки басқа ма? // Қарақалпақстан жаслары,
1993, № 2 (6647), 7-январь; Пазылов А. Кемпир тири болғанда ма... жазыўшы бир муш жер еди // Еркин
Қарақалпақстан, 1993, № 130-131 (16267), 21-август; Әбдимуратов М. Шайырлар мақтап, жазыўшылар датлап
атырғандай... // Еркин Қарақалпақстан, 1993, № 124 (16260), 10-август.
23
Бул романлар ҳаққында әдебий процессте бир қатар әдебий сын мақалалар жәрияланды. Қараңыз: Сейитов
Ш., Исмайлов С. Ҳақыйқатлық жолында // Қарақалпақстан жаслары, 1993, № 9, 30-январь; Баҳадырова С.
«Дәрья тартылған жыллар» // Қарақалпақстан жаслары, 1993, 27-февраль; Ӛтеўлиев И. Таста да гүллеген ӛмир //
Еркин Қарақалпақстан, 1993, № 31, 25-февраль; Қайырбаев Ж., Пазылов А. «Дәрья тартылған жыллар» дағы
тәлим-тәрбия мәселелери // Еркин Қарақалпақстан, 1993, № 31, 13-март.
24
Нуржанов П. Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы. Оқыў қолланбасы. Нӛкис, «Билим», 2003, 24-бет.
16
bul dóretpe tuwralı «Bul roman qaraqalpaq prozasında óziniń probleması, ideyası
hám forması, janrlıq, stillik izlenislerige baylıǵı jaǵınan jańa bir baǵdardı baslap
bergendey. Usınnan bolsa kerek, romannıń oqıwshıǵa túsinikli bolıwın támiyinlew
ushın redaktsiya onı «Alǵı sóz» benen támiyinlep, bizińshe, durıs islegen. Sebebi,
qaraqalpaq kitapqumarları buǵan shekem usınday problemanı kóterip shıqqan hám
ózine tán bayanlaw texnikasına ie, kóbinese, qaharmannıń ishki psixologiyalıq
keshirmelerin súwretlewge arnalǵan, kórkem qurılısında reallıq penen fantastikalıq
hám istikalıq sıpatlardıń birigip ketiwinen dóregen shıǵarmanı qabıl etiwge onday
tayar emestey edi»
25
dep romannıń ádebiy processte kitap oqıwshılarına tásir etiw
jaǵdayları, qabıllanıw dárejesi haqqında durıs pikir beredi. Romannıń tiykarǵı
ideyasın ham onıń janrlıq-stillik ózgesheliklerin shıǵarmanıń bas qaharmanı xudojnik
Arturdıń tómendegi pikirlerin oqıw arqalı ańlawǵa boladı: «Bizdi qorshaǵan sheksiz
álemde ornımız qanday? Azlı-kópli ómirimizde tiykarǵı maqsetimizdi belgilep
almay, ómirimizdiń kóp bólegin biyhuwda ótkerip qoymaymız ba? Jasamaqtaǵı
maqset re?»
26
.
Ulıwmainsaniylıq problemalardı kóteriwde hám onı tartımlı til menen súwretlep
beriwde S.İsmaylovtıń «Júrek gallaktikası» romanında da kóriwimizge boladı.
S.İsmaylovtıń «Júrek gallaktikası» romanı janrlıq jaqtan jańa roman. Ol ilimiy-
fantastikalıq janrda jazılǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında ele bunday janrda romanlardıń
dóretilmegenin esapqa alatuǵın bolsaq, bul roman qaraqalpak ádebiyatında óz ornına
ie ekenligi sózsiz. Ulıwma, S.Ismaylov 1980-jıllardıń 2-yarımınan baslap qaraqalpaq
ádebiyatında fantastika janrınıń qáliplesiwinde hám rawajlanıwında úlken xızmet
islep kiyatır. Romanda ekologiya apatshılıǵı, adamgershilik hám muhabbat máseleleri
menen bir qatarda tınıshlıq máselesine de bas dıqqat awdarıladı. Máselen, bundaǵı
«Dáwkesken», Tamaranıń anası aytıp bergen «Faetonnıń qıyrawı» ápsanalarında,
Cefey shoq juldızındaǵı planetanıń qayǵılı táǵdirinde, Bahadırdıń atası Kárimniń
basınan keshirgenlerinde h.t.b. waqıt, epizodlarda paraxatshılıq máselesi kóterligen.
Bunıń ústine avtordıń bul fantastikalıq romanıda tubalawshılıq dáwiriniń
kemshilikleri úlken sın astına alınǵanlıǵın kóremiz.
Prototip tiykarında qaharman obrazın jaratıwǵa A.Sultanovtıń «Dóhmet»
(Нӛкис, «», 2008), H.Ayımbetovtıń «Qara buwra» («Ámiwdárya», 1998, № 5, №6),
Q.Mátmuratovtıń «Terbenbes» (2004) h.t.b. romanlar arnaldı. Máselen,
A.Sultanovtıń «Dóhmet» romanıda quwdalawǵa ushıraǵan hám biymezgil kóz
jumǵan el azamatı A.Dosnazarovtıń kórkem obrazı qaraqalpaq ádebiyatında birinshi
mártebe keń epikalıq jobada ashıp berilgen bolsa, H.Ayımbetovtıń «Qara buwra»
romanında ataqlı qaraqalpaq palwanı Ótegen Aytımovtıń kórkem obrazı jasalǵan. Al,
Q.Mátmuratovtıń «Terbenbes» romanı sońǵı dáwirdegi ádebiyatımızda elewli
qubılıslardıń biri boldı. Romannıń eń utıslı tamanlarınıń biri de, áyne, qaharman
obrazın jaratıwda hám házirgi dáwir ushın áhmietli mashqalalardı kóterip shıǵıwında
bolıp tabıladı. Romanda X1X ásirdiń aqırı, XX ásirdiń basında Terbenbes atawınıń
átirapında jasaǵan xalıqtıń ómiri sóz etiledi. Shıǵarmanıń bas qaharmanı Lepesbay
ápiwayı awıl balasınan is bilermen, el basshısı dárejesine shekemgi jollardı basıp
ótedi. Bul joldı jazıwshı isenimli súwretley alǵan. Lepesbay is úyreniwdi baslı maqset
25
Сонда, 33-бет.
26
Халмуратов А. Жәннет бағы. Әмиўдәрья, 1998, № 5.
17
etip óz aldına qoyadı. Ol kishi zavodlar quradı, usı arqalı xalıqtı jumıs penen
támiyinleydi. Ekinshiden, óz jerimizdiń tábiyǵıy inámın (balıqtı) xalıqtıń iygiligine
jumsay biledi. Balıqtı duzlap, qaqlap tayar ónim halına keltirip Rossiya hám
Evropanıń basqa ellerine satıwdı shólkemlestiredi. Ol óz awıllaslarına biymillet
ǵamxorlıq etiwdi olardı jumıs penen támiyinlew, bergen qarızların jumıs isletiw
menen óndirip alıw arqalı ámelge asıradı. Mine, sonıń ushın da roman qızıqlı oqıladı
hám oqıwshılar tárepinen qızǵın kútip alındı.
Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq romanshılıǵında házirgi zaman teması da
ayrıqsha orındı iyeleydi. Ásirese, bul tematikada K.Mámbetovtıń «Hújdan» (1992)
romanı kótergen ideyası, syujet hám kompoziciyalıq ózgeshelikleri menen
oqıwshınıń dıqattın ózine tarttı. Sonday-aq, sońǵı dáwirde jazılǵan M.Nızanovtıń
«Dushpan» (2010) romanı konflikt qurıw hám qaharman obrazın jasaw ózgeshelikleri
menen ádebiy processte jańalıq boldı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
