4-tema. Házirgi ádebiy processte proza Jobası: Kishi epikalıq janrlarǵa sholıw

Novella janrındaǵı izlenisler: 
NOVELLA. 
(Italyan tilinen novella – jańalıq degen mániste). Qaharman 
ómirindegi keskin burılıs jasalǵan máwritti qısqa hám ótkir kórkem psixologiyalıq 
túrde súwretlewshi prozanıń kishi janrlıq túri. Novellada: a) waqıya dál bir 
qaharmannıń ómiri menen tariyxıy jaqtan bekkem ajıralmas baylanısqa iye bolıwı, b) 
syujettiń kútilmegen jerden baslanıwı, v) kóterilip otırǵan máselelerdiń turmıstan 
alınǵan bir tásirli kórkem detaldıń átirapına kurılıwı, g) shıǵarmada oǵırı qısqa, 
hátteki, qas-qaǵım máwritke uzaq jıllardıń da mazmunın sıydırıp jiberiw h.t.basqalar 
onıń geypara janrlıq túrlerden ózgesheligin kórsetedi. Novella janrlıq túr sıpatında 
XIV-XV ásirlerde, Oyanıw dáwirlerinde aq Batıs Evropa, İtaliya ádebiyatlarında 
jaqsı rawajlanǵan. ózbek ádebiyatında A.Qahhardıń, qaraqalpaq prozasında 
á.Atajanov, G.Esemuratova, H.ótemuratovalardıń dóretiwshilik iskerliginde 
novellanıń jaqsı úlgileri bar. Bul janr óziniń kóleminiń kishi bolıwına qaramastan 
kórkem realistlik prozanıń túrleniwiniń, onıń jetiskenliginiń, ádebiyatta qaharman 
obrazın, xarakterin ashıp beriwdiń tereńlesip baratırǵanınıń gúwası bolıp esaplanadı.
Máselen, M.Tawmuratovtıń «Jollı», «Jol shetindegi kóleńke», «Amanat» h.t.b. 
novellaların keltirip ótiw orınlı. Biraq, ádebiy processte avtorlardıń ózleri dóretken 
shıǵarmalarǵa janrlıq atama qoyıwda ǵabırısıwları kitap oqıwshısınıń da qáte 
túsinikke alıp barıwı múmkin. Bunı dúzewlew, álbette, ádebiyatshınıń, atap aytqanda 
ádebiy sınshınıń wazıypası. Sózimizdiń dálili retinde M.Tawmuartov dóretiwshiligine 
mısal keltireyik. Jazıwshınıń «Jol shetindegi kóleńke»
 
shıǵarması
 
«Qaraqalpaqstan 
8
Халмуратов А. Тәғдирлеслер. // Бир ақшам. Повестьлер. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1995. 

---

7 
jasları» gazetasında (1999-jıl, 4-mart sanında) novella dep járiyalanǵan. Al, 2000-jılı 
baspadan shıqqan «Qısqa roman» dep atalǵan prozalıq toplamında ataması «Túngi 
prospekt» dep, janrı «gúrriń» dep ózgertilgen. Usı jerde novellanıń joqarıda 
keltirilgen qaǵıydasın yadqa salayıq. Mısalı:
« – Toqtat, alıp keteyik, - dedi darıldaǵan dawıs». 
Bul baslıqtıń burınlı-sońlı ádeti edi. Ol hesh waqıt jol boyında nashar tuqımın 
taslap ketken emes. Házir de solay bolajaq... 
–
Tús mashınnan! – Entigip sóylegen bul buyrıǵın kútpesten-aq qız 
mashınnan tústi de, ústi basın tártipke keltirip, joldıń ernegi menen tuwrı aldına 
qarap júrip ketti... 
... qıyalında waqıyanıń bul quraqım tamamlanǵanlıǵına riyza boldı hám bul 
neshinshi márte ekenin bilmeydi, bul qıysaygan adamnń qılwasına qayıl bolmay jol 
shetinde qalǵan qızlarǵa minnetdar edi. Usınday tákabbır, qız namısın sonsha 
ardaqlaytuǵın qızlardıń bar ekenligine sonday quwandı (Sámender shofer – S.J.). 
(M.Tawmuratov. Jol shetindegi kóleńke. // «Qaraqalpaqstan jasları», 1999, 4-mart).
Shıǵarmań kórkemlik qásiyetlerine baha beretuǵın bolsaq, bul novellanıń talaplarına 
juwap beredi. Sebebi, onda syujet kútilmegen jerden, yǵnıy jas qızdıń «baslıq»tıń 
mashinasına tosattan miniwinen baslanadı. Birden mashinanıń artqı orınlıǵında 
otırǵan baslıq adam menen qızdıń ortasında keskin konflikt kelip shıǵadı. Jası birazǵa 
barǵan kisi oǵan qol salmaqshı boladı. Biraq qız oǵan keskin qarsılıq kórsetedi. 
Demek, bunda «qaharman ómirindegi keskin burılıs jasalǵan máwrit qısqa hám ótkir 
kórkem psixologiyalıq túrde súwretlengen». Jáne konflikt tosınnan sheshim tawıp, 
syujet tez tamamlanıp qaladı. Shıǵarma sońında novella janrına tán bolǵan lirizm de 
bar. Bul Sámender shoferdiń monologi. Solay etip, bul avtordıń shıǵarmanıń qayta 
baspasında ózgertkenindey, gúrriń emes, al novella bolıp tabıladı.
Al, jazıwshınıń 2015-jılı «Ámiwdárya» jurnalınıń 4-sanında járıq kórgen 
«Amanat» novellasında joqarıda aytılǵan qásiyetler menen birge syujetke kóp jıllıq, 
hátte 50 jıllıq waqıyalar sińdirińip jiberiledi. Shıǵarma syujeti 1930-jıllardaǵı 
kulaklastırıw siyasatına tiykarlanǵan repressiyanıń ayanıshlı aqıbetleri menen 
baslanıp, aradan 50 jılday waqıt ótip qaharman táǵdirinde júz bergen waqıyalar 
menen tamamlanadı. Máselen: 
1.
 
«Túnniń bir mezgilinde qula dúzde-salqın túse baslaǵan qumlıqta bel 
qazıp atırǵan jigirma besler shamasındaǵı jigittiń shaqqan háreketleri qurashın 
qaptalına sheship qoyıp, taqıyashań qıysıq torańǵıldı panalap otırǵan Erjan baydıń 
kózqarashıqlarında ekew bolıp qıymıldap sáwlelener edi… 
Bay aǵa, boldım ǵo… degen izamatdiynniń sózin ekinshi ret aytqanında 
barıp esitip selk kete qaldı! Bay aǵa?... ızmetshi jigit xojeyinniń bul jaǵdayınan 
hawlıǵayın dedi. 
Há, há… Qáne kóreyik… Bissimillá… dep bir qolın tirep ornınan turǵan 
baydıń jilik súyekleri tislesken dizeleri qırlap ashıdı hám ol awır qozǵaldı. 
2.
 
«… Aǵası-aw! óyte kórmeń! Ol ele náreste ǵoy? degen nashardıń 
jalınıshlı sıbırlısı esitildi állen waqıtta. 
Tınıshlan-áy! Qolın bir siltegen Erjan bay iynine asınǵan mıltıǵın qolına aldı 
da. Nizamatdiyn!-dedi zil dawısta. 
Kewlinde heshteńe joq jigit xojeyinniń dawısı shıǵıwdan jeńil qádemleri menen

---

8 
juwırıp keldi hám ózine qaratılǵan quraldıń uńǵısın kórip kózleri uyasınan shıǵıp 
kete jazladı! Iyegi kemseńlep, tili baylandı, jawırnına muzday ter quyıldı! Tabanın 
misli mayda nishterler menen shanshıp jansızlandırıp taslaǵanday edi? Qozǵalayın 
dese ayaq-qollarında jan joq! Bet-júzindegi eti tartılıp, julını menen baylanısqan nerv 
talshıqları qashshan-aq zaqımlanǵan eken!... Endi ol sıypaq temirdi buǵan qaratıp 
turǵan xojeyinin túngi duman ishinde júrgen jaǵdayda kórdi, sebebi ol óziniń jılap 
atırǵanın da ańlamadı!…».
Mine, syujettegi bul is-háreketler repressiyaǵa ushıraǵan 
xojeyiniń altın, gúmislerin kómik qazıp kómip atırǵan Nizamatdinniń hám oǵan 
tosınnan mıltıqtıń uǵńısın qaratıp turǵan Erjan baydıń is-háreketleri edi. Demek, 
syujettiń bunday baslanıwı novellaǵa tán. Albırap qalǵan xızmetker kúshli 
psixologizmdi basınan keshiredi. Oǵan rehimi kelgen baydıń qálbinde reyimshillik 
sezimi oyanadı. Sebebi, Nizamatdin óz xojeyinine Allanıń ismi menen ant iship, 
amanatqa janı gewdesinen shıqqansa, qıyanet etpeytuǵınlıǵına lebiz etedi. Bay oǵan 
isenedi, aydıń jaqtısında bir kóleńke (yaǵnıy Nizamatdin) baydıń bala-shaǵası menen 
mingen arbasına kóp jerlerge deyin erip barıp uzatıp saladı. Aradan 50 jılday waqıt 
ótedi. Bul waqıyalardıń avtor kompoziciyalıq jaqtan 2 bólekke bóledi: birinshisi, 50 
jıl aldınǵı, yaǵnıy Nizamatdinniń 24 jas 8 ay waqtındaǵı waqıyalar; ekinshisi 50 
jıldan sońǵı onıń qartayıp ólim aldındaǵı ruwxıy jaǵdayınıń súwretleniwi. Ashıńqırap 
aytqanda, aradan biraz jıllar ótken. Nizamatdin ólim tóseginde jatır. Balaları onnan 
bayaǵı kómikti qay jerge kómgenin sorap, qoyar da qoymay atır. Mısalı: 
Aǵaw, bizler de bay bolıp jasayıq-tá? Olar endi qaytıp kelmeydi. Ya keyninde 
qalǵan tuqım-teberegi bolmasa? Haw, amanat degendi de yarım ásirlep saqlay ma 
eken bunsha? Onnan da mına qara kózler paydalansın!-dep hárdayım bir 
mazmundaǵı sózdi qaytalaydı hám onıń bet-júzine qarap nátiyjeli juwap kútedi, 
úmitlenedi. Biraq, mıń, pálek! Ǵarrıda bir sóz, bir juwap. 
Amanatqa qıyanet etilmeydi, ballarım. Men aqırı sizlerdiń usınday baxıtlı 
kúnlerińizdi girewge qoyıp janımdı saqlap qalǵanman. Sonda bir kómik dep ólip 
ketkenimde búgin men de, sizler de joq edińiz. Әne, ágarda, men sizlerge túsindire 
almaǵan qalǵan jaqları bolsa jassız, kópsiz, aqıl-esińiz pútin, oylasıp-keńisip túsinip 
ala qoyıń… Al men sol túni tóbemizde jalǵız Allataalanıń qáhárinen qorqaman!... 
Mine, solay etip, bul payansız óli baylıq hesh kimge de buyırmadı… Kóp 
uzamay Nizamatdiyn ǵarrı kómiktiń sırın bilip aytanınday ózi menen o dúnyaǵa alıp 
ketti…». Demek, Marat Tawmuratovtıń bul shıǵarması da novella janrınıń talaplarına 
tolıq juwap beredi. Ásirese, bunda avtrodıń sheberligin de kóriwge boladı. Moyınlaw 
kerek, M.Tawmuratov házirgi ádebiy processte novella janrınıń kórkemlik talapların 
jaqsı meńgergen jazıwshı. Biz bilemiz, novella janrı qaraqalpaq prozasına 1970-
jıllarınıń basında A.Sultanovtıń kórkemlik izlenisleri menen kirip kelgen edi. Sol 
jıllarda ilimpaz K.Allambergenov óziniń «Novella janrınıń jetik sheberi»
9
maqalasın 
járiyalaǵan edi.