4-шўъба. Олий таълим тизимида психолог фаолиятини такомиллаштириш дарс таҳлилининг илмий – методик асослари

SPORT TURLARIDA HARAKATLARGA O'RGATISHNING PSIXOLOGIK JIHATLARINI O'RGANISH YO'LLARI
Berdiqobilov Ismatullo Ashur o'g'li
TerDU PI Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari nazariyasi va metodikasi yo‘nalishi 1-kurs magistri


Annotatsiya: maqolada sport turlarida harakatlarga o'rgatishning psixologik jihatlarini o'rganish yo'llari yoritib berilgan
Kalit so’zlar: emotsional reaksiya, ruhiy hayajonlanish, faollik, tezkorlik, sportchilar

Hozirgi kunda davlatimiz sport mutaxassislari va murabbiylar oldiga yanada murakkab vazifalarni qo'ymoqda. Bu ham bo'lsa, sportchilarning ruhiyatini o'zgartirish, o'zbek sportini jahondagi eng taraqqiy etgan sportlar qatoriga ko'tarish, Respublikamiz sportchilari ruhiyatida o'rnashib qolgan sobiq totalitar tuzum davri psixologik tushunchalariga barham berish, ularda jismoniy madaniyat va sport psixologiyasining muhim elementlari bo'lgan faollik, mehnatsevarlik, irodaviylik, o'zini tuta bilishlik, mustaqillik, chidamlilik, epchillik, matonatlilik, shuningdek, o'z xatti-harakati uchun javobgarlik hissini o'stirish, keng miqyosda fikrlash kabilarni shakllantirishning psixologik mexanizmlarini ishlab chiqish kabilardir.

Sport turlarida harakatlarga o'rgatishning psixologik jihatlarini o'rganish yo'llarini tadqiq qilar ekanmiz, unung metodologik asoslariga murojaat etamiz. Ibn Sino maxsus jismoniy mashqlarni kichik yoki katta, juda tez yoki sekin, ya’ni yengil bajariladigan mashqlarga bo'ladi. Shulardan tez bajariladigan mashqlarga: tortishish, mushtlashish, tez yurish, nayza otish, qilichbozlik, nayzabozlik, otda yurish, biror narsaga osilish, bir oyoqlab sakrash, ikki qo'lni silkitish, arqonda yurish, oyoq uchlarida turib qo'llarni oldga va orqaga cho'zish kabilarni kiritadi. Juda sekin va yengil bajariladigan mashqlarga: arg'imchoqlarda uchish, qayiq yoki kemalarda sayr qilishni; kuchli mashqlarga esa tosh ko'tarish, otga yoki tuyaga minish va aravalarda yurishni kiritadi. «Har bir odam, — deydi Ibn Sino, — o'ziga mos harakatlarni tanlashi kerak. Arg'amchilarda uchish kabi yengil mashq isitmadan holsizlangan kishilar uchun, harakat qilish va o'tirishga qurbi yetmaydigan kishilar uchun muvofiq».
Sport turlari har xil bo'lganidek, sportchilaming musobaqaga tayyorligi va ularning musobaqada paydo bo'ladigan hissiy ta’sirlanish darajalari ham turlicha bo'ladi. Ba’zi bir sportchilarda sport malakalarining qiyinchilik bilan hosil bo'lishi; boshqasida esa kuchli hissiy ta’sirlanish, xavotirlanish, vahimaga tushish; uchinchisida asab tizimining zaifligi; to'rtinchisida hissiyotlarining tez o'zgaruvchanligi sababli sport musobaqalarida yuqori ko'rsatkichlarga erishishi juda og'ir bo'ladi. Bunday sportchilar bilan ruhiy tayyorgarlik ishlari olib borilmasa, sport musobaqalari juda qiyin kechadi. «Psixologiya» fanining isbotlashicha, kuchli muvozanatli asab tizimiga ega bo'lgan sportchilar sport m usobaqalarida va olimpiada o'yinlarida barqaror ko'rsatkichlarga erishib kelganlar. Inson organizmining aqliy, ruhiy va jismoniy imkoniyatlari cheksizdir. Sportchilarda bunday sifatlarni rivojlantirish, kundalik hayotda amaliy qo'llashni yoshlik davridan boshlash kerak. Buning uchun sportchilar o‘z a'zolari faoliyat funksiyalarining xilma-xil qonunlarini bilib, ulardan aqliy mehnat unumdorligini o‘stirishda, ruhiy va jismoniy faollik darajasini oshirishda to'g'ri va o'rinli foydalana bilishi nihoyatda muhim.
Jismoniy mashq turlarining ayrimlari (masalan, qisqa masofaga yugurish, startdan chiqish, sportchining basketbol to'pini o'yinga tushirishi va to'pni o'zi bilan yerga urib chopishi)da vaqt reaksiyasi muhim o'rin tutadi. Murabbiy vaqt reaksiyasini pasaytirish uchun hamma chora-tadbirlarni ko'rishi lozim. Bu jarayonda u quyidagilarga alohida e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir:
1. Murakkab harakatlar bilan o'tkazilgan faol mashg'ulotlar harakatlaming vaqt reaksiyasini pasaytiradi.
2. Turli xil vaziyatlarda harakatlaming boshlanishini bilishdan ko'ra taxmin qilish ham vaqt reaksiyasini pasaytiradi (masalan, futbol o'yinida yarim himoyachining hujumga bergan m a’noli signallari qisqa yugurishda, start beruvchining to'pponchani otmasdan oldin qo'lini taranglashtirishi).
3. Basketbol guruhlari bilan olib boriladigan signalli yoki signalsiz mashg'ulotlar sportchilarda taxmin qilish harakatining reaksiyasini pasaytiradi. Lekin signal bilan o'tkaziladigan mashqlar harakatni tez bajarishga ko'proq ta’sir etadi.
4. Sportchi harakatining tezligi harakatning boshlanishidan oldingi tayyorgarlikka, shuningdek, vaqt reaksiyasining yuqori yoki past bo'lishi qo'yilgan maqsadning xarakteriga ham bog'liq bo'ladi. Shuning uchun sportchi tovush yoki o'q ovozi orqali undaladigan harakatlarni bajarishga tayyorlanishi zarur.
5. Sportchi mashg'ulot davomida kuchlanishning о‘ziga ma’qul to ‘g ‘ri yo'lini topishi zarur. Chunki sport turlarining xilma-xilligi, sport mashg'uloti jarayonida bajariladigan mashqlaming ko'p qirraliligi, murakkabligi sababli harakat tezligini o'stirish to'g'risida sportchilarga aniq tavsiya berish juda qiyin.
Sportchilaming jismoniy mashg'ulot davrida har xil harakatni idrok qilishda ko'rish va kinestezik analizatorlar asosiy rol o'ynaydi. Tezlik, tezlanish, aylanish, suzish, sakrash va harakatning yo'nalishi harakat qilayotgan obyektning parametri hisoblanadi. Sportchi jismoniy harakat obyektlarining fazoda almashtirganligi haqida ikki yo'l bilan, ya’ni obyektlaming fazoda o'rin almashtirish aktini bevosita idrok qilish yo'li bilan ma’lum vaqt davomida boshqa joyda turgan obyektning harakati haqida xulosa chiqarish asosida ma’lumot olishi mumkin bo'ladi. Masalan, murabbiy balandlikka sakrash mashqlarini o'rgatishda sportchining sakraydigan oyog'i bilan yeiga tiralib depsinish mashqlarini to'la idrok qilishiga alohida e’tibor qaratadi. Agar sportchi sakraydigan oyog'ini to'g'ri tanlay bilmasdan, to'g'ri kelgan oyoqda sakrashni davom ettirsa, sakrash harakatlarini bajarishda katta xatoliklarga yo'l qo'yadi. Buning uchun murabbiy shogirdlariga harakat maqsadini izohlab berganidan so'ng, sportchilar rejalashtirilgan harakatning bajarilishini bosqichma-bosqich ko‘rsatib hamda og'zaki shaklda o‘rgatib borsa, harakat malakalari sportchilaming xotirasida tez hosil bo‘ladi va xotirada uzoq saqlanadi. Natijada sportchi sport musobaqasi jarayonida harakatni tez va xatosiz bajarishga muvaffaq boladi.
Harakat malakalarini vujudga keltirishda quyidagi bosqichlar asosida harakatni takomillashtirishga erishish mumkin:
a) harakatni o'rtacha, yengil va ortiqcha kuch sarflamasdan bajarishga о‘rgatish;
b) harakatlarni tez va umumlashtirgan holda bajarish; d) harakatlarni avtomatlashtirilgan darajada bajarishga erishish.
Harakatning tayanch nuqtasini o'rgatishda ko'rish obrazi yordamida harakatni bajarish usullaridan foydalaniladi hamda mantiqiy fikrlash orqali harakatni amalda bajarishdan oldin tasavvurda bajarish amalga oshiriladi. Harakatni xayolda bajarish tajribalarini o'rganish yordamida harakat sezgilar orqali bajariladi. Harakatni o'rgatish bajariladigan harakat maqsadining qo'yilishi bilan boshlanadi hamda harakat to'siqlarini yengish uslubi izlanish va harakat malakalarini egallashda namoyon bo'ladi, harakatni o'rgatish jarayonining birligini tashkil etadi. Murabbiy harakatni o'rgatishni e’lon qilib, harakatning maqsadini tushuntiradi, bajarish yo'llarini ko'rsatadi. U birinchi mashq harakatini ko'rsatganidan keyin sportchilarda harakat to'g'risida umumiy tushuncha hosil bo'ladi. Jismoniy mashq harakatlarini o'rgatish jarayonida bajariladigan harakatlaming asosiy qismlarini ajratib o'rgatish ijobiy natija beradi.
Xulosa qilib aytganda, sportchi ichki harakatlarining aniqligi va tezkorligi unga ruhiy harakatlarni sifatli bajarishda harakatlarni to'g'ri tasavvur qilish imkonini beradi. Shuning uchun murabbiy mashg'ulotlar jarayonida harakat mashqlarini o'rgatishda ularning ruhiy sifatlarining rivojlanish xususiyatlariga ko'proq e'tibor berishi lozim.