4-mavzu: osiyo mamlakatlarida ta’lim-tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning qiyosiy tahlili. Xitoy

4.Xitoyda ta’lim tizimini boshqarish masalalari.
Xitoy Xalq Respublikasi bugungi kunda Osiyo davlatlari ichida tezkorlik bilan rivojlanib borayotgan mamlakatdir. O’quv jarayoni va ishlab chiqarishda eng zamonaviy texnologiyalarning qo’llanilishi mamlakat istiqbolining porloqligidan dalolat beradi. Albatta, har bir mamlakat va jamiyat rivojining asosida ta’lim yotadi.
Xitoy Xalq Respublikasidagi ta’lim jarayoni maktabgacha, boshlang’ich to’liq bo’lmagan o’rta, o’rta umumiy ta’lim, oliy ta’lim va aspiranturani o’z ichiga oladi. Bog’chalarga bolalar 3 yoshida qabul qilinib, 6 yoshdan boshlang’ich sinfga o’tkaziladi. Boshlang’ich va to’liq bo’lmagan o’rta ta’lim «6,3», «5,4» va «uzluksiz 9 yil» ta’lim tizimini qo’llab kelmoqda. O’rta umumiy maktablarga o’quvchilar 15-16 yoshdan qabul qilinib, ular 4 yil davomida bilim oladilar. Maktabni bitirgan yoshlar kasbga yo’naltiruvchi ta’lim muassasalarida bilim olish huquqiga ega bo’ladilar. Ular mazkur dargohda 2 yil o’qisalar, to’liq bo’lmagan o’rta maktabni bitiruvchilari uchun o’qish muddati 4 yil qilib belgilangandir.
Xitoy oliy o’quv yurtlarida malakali kadrlar tayyorlash bo’yicha jahonda yetakchi o’rinlardan birini egallab kelmoqda. Institut va universitetlarda ta’lim muddati 4-5 yil qilib belgilangan bo’lsa, faqatgina tibbiyot institutining talabalari ixtisosliklariga qarab 7-8 yilgacha bilim oladi. Yuqori oliy ta’lim hisoblangan aspiranturada ta’lim olish ikki bosqichdan iborat bo’lib, birinchisida magistrlik ilmiy darajasi berilsa, ikkinchi bosqichini tugallagan tadqiqotchi fan doktori ilmiy darajasiga ega bo’ladi.
Aynan shu tizimdan kelib chiqqan holda Xitoyda ta’lim boshqaruvi amalga oshiriladi. Sohadagi boshqaruv «bir xil daraja, bir xil standartlar» tamoyili asosida olib borilmoqda, ya’ni mehnat jarayonidan ajralgan holda ta’lim olayotgan yoshlar va mehnat qilish bilan birga faqat kechqurun yoxud sirtdan o’qiyotganlarga bilim berish darajasi bir xildir.
Mamlakat ta’lim boshqaruvi o’z ichiga ma’muriy ta’lim tizimini olib, u 4 bosqichdan iboratdir: markaz, shahar, avtonom hududlar va uezdlardir. Mazkur hududiy bo’linishlar ular tasarrufidagi ta’lim muassasalari boshqaruvini yengillashtiradi. «Xitoy Xalq Respublikasining ta’lim to’g’risidagi qonuni»da ko’rsatilishicha «Davlat Kengashi va mahalliy xalq hokimiyatlari o’z hududlaridagi boshqaruv tamoyillari asosida ta’lim tizimini boshqaradilar. O’rta va to’liq bo’lmagan o’rta ta’lim muasassalari Davlat Kengashi tasarrufidagi mahalliy xalq hokimiyatlari tomonidan, oliy ta’lim Davlat Kengashi, avtonom hudud, shahar xalq hokimiyatlari tomonidan boshqariladi. Mazkur qonunning 15-bandida aytilishicha «Davlat Kengashidagi ta’limning ma’muriy organlari mamlakatdagi ta’lim sohasini boshqaradilar, umumiy reja asosida ish ko’radilar va uning faoliyatini muvofiqlashtiradilar».
Boshqaruvning qonuniy asoslari. Mamlakatda ta’lim jarayoni va uni boshqarish «Xitoy Xalq Respubhkasining ta’lim to’g’risida»gi, «Xitoy Xalq Respublikasining majburiy ta’lim olish to’g’risida»gi, «Xitoy Xalq Respublikasining oliy ta’lim to’g’risida»gi, «Xitoy Xalq Respublikasining kasbga yo’naltirilgan ta’lim to’g’risida»gi, «Xitoy Xalq Respublikasining o’qituvchilar to’g’risida»gi qonunlari «Xitoy Xalq Respublikasida ilmiy darajalar to’g’risidagi Yo’riqnoma»si bilan boshqarilib, ular bilan bir qatorda XXR Davlat Kengashi «Nogironlar ta’limi xususidagi holat», «Ta’limdagi muvaffaqiyatlari uchun taqdirlash to’g’risidagi holat», «O’qituvchilar mandati xususidagi holat», «Bolalar bog’chalarini boshqarish haqidagi holat» va boshqa (jami 10 ta) turli xil qarorlar asosida amalga oshiriladi. Bun dan tashqari Ta’lim vazirligining 600 dan ortiq ma’muriy aktlari respublikada zamon talablari va jahon standartlariga mos keladigan qonun hujjatlaridan iboratdir. «Ta’lim to’g’risida”gi qonunga qo’shimcha ravishda yana 138 ta mahalliy qarorlar qabul qilinib barcha qonunlar nazorati va amaldaga ijrosi yuqori mavqega ega tashkilotlar tasarrufidadir. Ayni paytda sohadagi barcha qonun hujjatlarining amaldagi faoliyati qattiq nazorat ostiga olingan. Aynan shu qonun va qonuniy qujjatlar Xitoyda davlat ta’limi yo’nalishi va sohaning asosiy g’oyalari ta’lim muassasalarida olib borilishi lozim bo’lgan axloqiy-tarbiyaviy ishlar mezonini belgilab berdi.
50 yil ichida Xitoy Xalq Respublikasining ta’limi ulkan yutuqlarga erishdi, Ayniqsa, so’nggi 20 yil davomida Xitoyda olib borilgan siyosiy islohotlar va ta’lim tizimining ochiqligi ta’lim muassasalari, o’qituvchilar va albatta, o’quvchilar sonining keskin ortishiga olib keldi. Bugungi kunga kelib XXRda 1590 ming ta’lim muassasalari faoliyat yuritib, ulardan 860 mingtasi yoshlarga mo’ljallangan bo’lsa, 730 mingta ta’lim muassasalari katta yoshdagilar ta’lim olishiga ixtisoslashgan. O’quv yurtlarida 230 milliondan ortiq o’quvchilar ta’lim olib, ularga 16 million o’qituvchilar dars berishmoqda.
Xitoy xukumati boshlang'ich ta’limni rivojlantirishga katta e’tibor berib kelmoqda. 181100 ta bog’chada 23,262,600 nafar 3 yoshdan maktab yoshigacha bo’lgan bolalar tarbiyalanib, milliy g’oyani singdirish, bolajonlarni Vatanga muhabbat, xalq ishiga sadoqat ruhida tarbiyalash muhim vazifa qilib belgilab qo’yilgan. 1949 yili mamlakat aholisining 80% savodsiz bo’lib, shu yildan boshlab Xitoy hukumati mamlakatda mazkur muammoni tugatish borasida keng ko’lamdagi ishlarni amalga oshira boshladi. Yarim asrdan so’ng savodsizlar soni 5,5% ni tashkil qilib, bular ham 60 yoshdan oshgan qariyalar edi.
Bugunga kelib hukumat diqqat-e’tiborini maxsus ta’lim rivojiga qaratmoqda. Xalq farovonhgini oshirish, jismoniy nuqsonga ega odamlar, nogironlarning jamiyatdan ajralib qolmasliklari hamda ularning intilishlarini rag’batlandrish maqsadida ochilgan mazkur ta’lim muassasalarining soni ayni paytda 1600 dan ortib ketdi. Bu o’rinda Xitoyda mahalliy aholi bilam birgalikda bir tanu bir jon bo’lib yashayotgan kam sonli millat vakillarining ta’lim olislilari uchun ham barcha sharoitlar yaratilgan. Xitoydagi 55 ta elatdan 53 tasi o’z tiliga ega bo’lib, mamlakatning beshta avtonom xududlari-Sintszyan, Tibet, Ninsya, Ichki Mo’g’iliston va Nuansisda 12 ta milliy universitetlar, 74 ta kasbga yo’naltirilgan milliy oliy o’quv maktablari, 3500 ta milliy o’rta maktablar va 20 mingdan ziyod milliy boshlang’ich ta’lim muassasalari faoliyat ko’rsatayotir.
Shuningdek, hukumat turli xil ko’rinishdagi ta’lim muassasalari va kurslarini ochayotgan jamoat tashkilotlarini ham qo’llab-quvvatlamoqda. Ayni paytda samarali faoliyat yuritayotgan ta’lim muassasalarining bunday ko’rinishlarida 10 milliondan ziyod har xil yoshdagi aholi vakillari bilim olmoqdalar.
Masofadan turib ta’lim olish tizimi Xitoyda 1990 yillardayoq shakllanib bo’lgan edi. Asosan bu teleko’rsatuv va radio eshittirishlar 2000 yilga kelib Xitoyning barcha hududlariga yetib borgan INTERNET va CERNET bo’ldi. CERNET 1994 yili tashkil topib, ta’lim va ilmiy tekshirishlar tarmog’i hisoblanadi. Aynan shu tarmoq hozirgi kunda 70 ta shahar va 400 ta oliy o’quv yurtlarini qamrab olib, mamlakatda va xorijda qilinayotgan kashfiyotlar, ta’lim sohasidagi yangiliklarning tezkorlik bilan tarqalishiga imkon yaratib bermoqda. INTERNET orqali masofadan o’qitish yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, bugunga kelib Xitoyda 30 ta oliy o’quv yurtlari o’z talabalariga ularni mehnat faoliyatlaridan uzmagan holda bilim olishlariga ko’maklashayotir. Xitoy ta’lim tizimining yorqin qirralaridan yana biri, bu - mamlakatda har bir odam hayotining oxirigacha har qanday ta’lim muassasalarida o’qish xuquqiga egadir.