Reja: «Falsafa» atamasining mohiyat va mazmunii uning tarixiy va

---

Isroilov Muhammadali 202-K/T

Falsafaning predmet va asosiy mavzulari. Falsafy dunyoqarash

Reja:

1. «Falsafa» atamasining mohiyat va mazmunii uning tarixiy va 

zamonaviy taiqiniari. 

2. Falsafaning bahs mavzulari va ularning xitma-xil talginlari. 3. 

Dunyo qarash tushunchasii uning mohiyat va mazmunii 

Individual

va tarixiy shakllari.

4. Falsafa-dunyo garash sifatda.

Bashariyat milodiy. XX asr bilan xayrlashibi uchinchi ming 

yillikka qadam

qo'ymoqda. Falsafa bugungi kunga kelibi ijtmoiy hayotning 

barcha sohalarida ulkan yutuqlarga erishdi. Fan va texnikai 

madanlyat va maorif beqiyos rivojlandi. Odamzod o'zining aql-

zakovat va mehnat bilan Juda ko'p yangiliklar yaratdi.

---

Dunyoning ko'plab sir-asrori kashf etldii buyuk ixtrolar qilindi. 

5 orasida dinida topla Ma'naviy boyliklar orasida falsafa lmida 

to'plangan hikmatlar xazinasi eng muhim o'rin tutadi. Har bir 

davrning buyuk donishmandlari bo'ladi. Ular o'z yurt va 

xalqining tafakkurii ruhiyat hamda orzu-intlishlarini falsafy 

ta'limotlaridai muayyan darajadai ifoda etganlari Jamiyat 

farovonligi va millat ravnaqi uchun xizmat qiladigan yuksak 

g'oyalarni o'rtaga tashlaganlar. Xalqni buyuk maqsadlar sari 

yetaqlovchi bayroq sifatda namoyon bo'ladigan bu g'oyalarning

muayyan davr mafurasiga aylanishida

falsafy bilimlar kata ahamiyat kasb etadi.

Avvaloi falsafa o'zi nimai degani masalaga to'xtalib o'taylik.

Falsafa asoslari bayon qilingan aksariyat darsliklarda ushbu 

atama qadimgi yunon tlidagi «flosofya» so'zidan olingani va u 

«donishmandlikni sevish («flo» sevam ani «sofya»- danolik) 

degani ma'noni anglat ishi ta'kidlanadi. Bu — ushbu so'zningi 

atamaning lug'aviy ma'nosi bo'lib hisoblanadi. Asrlar davomida 

flosofya so'zining ma'no-mazmuniga xilma-xil qarashlari uning 

Jamiyati inson va fanlar tzimidagi o'rniga nisbatan turlicha 

munosabat va yondashuvlar bo'lgani bu atamaning mohiyat-

mazmuni ham o'zgarib borgan. Qadimgi Yunonistonda 

«Filosofya» atamasini dastlabi matematka fani orqali 

barchamizga yaxshi ma'lum bo'lgani buyuk alloma Pifagor 

ishlatgan. Yevropa

---

madaniyatga esai u buyuk yunon faylasuf Afotun asarlari 

orqali kirib kelgan. Shu

tariqai u avvaloi qadimgi Yunonistonda alohida bilim sohasigai 

tug'rirog'ii «fanlarming otasi»i ya'ni asosiy fanga aylangan. 

Qadimgi dunyoda fanlaming barchasinii ular qanday ilmiy 

masalalar bilan shug'ullanishidan qat'i nazari flosofya deb 

ataganlar. U ham ijtmoiy borliqi ham tabiat to'g'risidagi ilm 

hisoblanar edi. Shu ma'nodai dastlabki flosofya olam va unda 

insonning tutgan o'mi haqidagi qarashlar tzimi bo'libi dunyoni 

ilmly bilish zarur atdan vujudga kelgan edi. Bundan tashqarii 

qadimgi Yunonistonda yuz bergan buyuk uyg'onish davri o'ziga 

xos falsafy mafurani ham yaratganligi shubhasiz. Uning eng 

asosiy qadriyat erkinlik tushunchasi ekaninii ana shu erkin 

hayot to'g'risidagi qarashlar buyuk madaniy yuksalishga asos 

bo'lganini aksariyat olimlar alohida ta'kidlaydi.

Sharqda «Ikkinchl Arastu»i «Ikkinchi muallim» deya e'trof 

etlgan buyuk mutafakkir Abu aasr Forobiy flosofya so'zini 

«hikmatni qadrlash» deb talqin etgan. Falsafa Sharq xalqlari 

ijtmoiy tafakkurida «donishmandlikni sevish» degani mazmun 

bilan bfrgai olam sirlarini bilishi hayot va insonni qadrlashi umr 

mazmuni

hakidagi qarash va hikmatlarni e'zozlash ma'nosida ishlatlgan. 

XIX asr nemis qadriyatshunosi I. Rikkert shunga o'xshash fkmi 

quyldagicha bayon qilgan: «odamzod olam va odam hamda 

hayotning qadrini anglabi ular om anat bir narsa ekanini 

---

tushuna boshlagan davrlardan falsafy fkrlashga kirishgan. 

Binobarini birinchi faylasufi kim bo'lganidan qat'iy nazari 

hayotni qadrlaydigan kishi bo'lgani shubhasiz».

Falsafai avvaloi muayyan ilmiy bilimlar tzimidir. Ui bir tom 

ondani insonning voqelikni aql vositasida idrok etshii ikkinchi 

tomondani ongning afsona va rivoyatlar asosidagi shakllardan 

o'zil-kesil ajralish jarayoni natjasidir. Bu ikki jihat bir-biri bilan 

uzviy bog'liq. Chunkii behuda xayolparastliki havoyl va xalos 

bolsas afsonaviy fkrlash tarzidan xalos bo'lish ilmiy bilimlarni 

egallash orqali ro'y beradi. Eng muhimii falsafa kundallk 

turmushda uchrab turadigan eskilik asoratlarii bid'at va 

cheklanishlarga muxolif bo'lgan hurfkrlikdir. Falsafa aynan ana 

shunday yangl dunyoqarashning shakllanishi uchun asos bo'ldi.

«Falsafa» atamasi «flosofya»ning Sharq ijtmoiy tafakkuridagi 

shaklidir. Odatda u tushuncha sifatda tor va keng ma'nolarda 

qo'llanadi. Xususani keng ma'noda uni antk qadimiy falsafada 

«donishmandlikni sevish» deb tushunilganini aytb o'tdik. Ayrim

faylasufar va falsafy oqimlari chunonchii ingliz faylasuf T. 

Kobbs (1588-1679) uni «to'g'ri fkrlash orqali bilishga erishish»i 

nemis faylasuf Xekel «umum an predmetlarga fkriy 

yondashish»i Lyudvik Feyerbax «bor narsani bilishw 

pragmatzm ta'limot namoyandalari esai «foydali narsalarni 

bilish Jarayon deya talqin etgan.

«Falsafa» tushunchasi tor ma'noda madaniyati san'ati aqliy yoki

hissiy bilish usulii vositasi tarzida ta'rifanadi. Falsafaga bo'lgan 

---

munosabatning xilma-xillikka asoslangani holdai unga yaxliti 

umumlashgan ta'rifar ham berilgan. Falsafaga ijtmoiy ong 

shakli bo'lgan madaniyati san'ati qadriyat nuqtai nazaridan 

qaraydigan bo'lsaki uning milliylikni aks etrish imkaniyat 

tuqiladi. Ammo ontologiyai gnoseologiyai naturflosofyai 

antropologiya kabi fan sahalari nuqtai nazaridan qaralsai ushbu 

ta'rifda umuminsoniylik va universallik falsafaning asosiy 

hususiyat ekanini ta'kidlash lozim bo'ladi.

Haqiqiy falsafa tafakkur mahsuli bo'l narsalarni oly darajadagi 

haqiqat sifatda mutloqlashtrmaydi. Bu borada Suqrotning 

«Men hech narsani ang sinine kay la luna de la bilmasligimni 

bilaman» degani e'trof haqiqat me'zonidir. Holbukii Suqrot 

qadim gi Yunonistonning eng bilimli faylasuf bo'lgan. U 

bilimdoni bahs-munozara chog'ida har qanday suhbatdoshni 

ham mot qilib qo'ya olgani haqida tarixda misollar ko'p. Falsafy

bilimlar rivoji o'zluksiz Jarayon bo'libi u insoniyatning tafakkur 

bobida lgari erishgan yutuqlarni tanqidiy baholashni taqozo 

etadi. Biroq bu – ularni tamoman rad etshi ko'r-ko'rona tanqid 

qilish lozim degani emasi balki ularga xos barcha xato va 

kamchiliklarni anglabi yaxshi va ijobiy jihatlaridan foydalanish 

demakdir. Ana shunday tanqidiy yondashuv va vorislik 

falsafaning muhim xususiyatlaridan biridir.

Bu fanning oldiga qo'yilgan vazifalarga va uning hayotdagi 

o'rniga qarabi ijtmoly taraqqiyotning turli davrlarida unga 

bo'lgan munosabat ham o'zgarib borgan. Bu munosabatlar 

dastlabki fanlar paydo bo'lib va ularning ba'zilari falsafadan 

---

ajralibi alohida mustaqil fan sohasiga aylana boshlagan 

davrlardayoq shakllana boshlagan.

Falsafaning ijtm oly ong tzimida tutgan o'mii Jamiyat va shaxs 

hayotdagi ahamiyat nimadan iborati degani masala hamma 

davrlarda ham dolzarb bo'lgan. Ayniqsai tarixiy taraqqiyotning 

tub burilish davrlarida falsafaning asl mohiyatni bilishi uning 

usul va g'oyalari kuchidan foydalanish muhim ahamiyat kasb 

etgan. 

Falsafai sirasini aytgandai Ijtmoiy tafakkur rivoji yutuqi va 

insoniyat ma'naviy taraqqiyot mahsulidir. U kishilarning olamni

bilishi o'zlashtrishi farovon hayot kechirish va o'z insonly 

salohlyatlarini namoyon etsh ehtyojlari bilan uzviy bog'liqdir. 

Falsafy ta'limotlar hamma davrlarda ham insoniyatning ilg'or 

tajribalarini o'zida mujassamlashtrgan va insoniyat 

madaniyatni yanada yuksakroq bosqichga ko'tarishga xizmat 

qilgan

Har bir falsafy g'oyai mafurai bilimlar tzimi asosan o'z davri 

xususiyatlarini aks etrgan. Ular zamon ruhf va ma'navlyatnt 

o'zida mujassamlashtrgani davr muammolarini hal etshda qo'l 

kelgan. Shuning uchun Afotuni Forobly va Berunlyi aavoly va 

Xekkelning asar va ta'limotlarida ular yashab o'tgan davr

g'oyalari aks etgan. Kishilik Jamlyat hech qachon bir tekis va 

silliq rivojlanmagan. Taraqqiyot ortdan inqirozlari yutuqlar 

ketdan mag'lubiyatlari farovonliklar izidan zavolga yuz tutshlar

ta'qib etgan. Muayyan jamlyat iqtsodly-siyoslyi axloqiy-dinlyi 

---

badily-estetk taraqqiyot borasida Inqtrozga duch kelar ekanii 

undan chiqib ketsh uchun ilg'or falsafy ta'limotlarga ehtyoj 

sezadi.

Shuning uchun ham buyuk falsafy ta'limotlarnii bir tomondani 

madaniy intellektual rivojlanish samarasli ikkinchi tomondani 

tub ijtmoly o'zgarishlar taqozosi deyish mumkin. Muayyan 

tarixiy burilish davrida «Falsafa nima o'zi?» degani masala 

dolzarb ahamiyat kasb etshi ham shundan. Ana shunday 

davrlarda kishlar falsafaning mohiyati uning maqsad va 

vazifalarini yangicha idrok

etganlar. Qadimgi Yunoniston va Rim davridan buyon o'tgan 

ikki ming yildan ziyodroq vaqt mobaynida «Falsafa endi yo'q 

bo'ldii uni o'rganishning hech bir zarurat qolmadi» qabilidagi 

gaplar ko'p bo'lgan. Lekini zamonlar o'tshi bilan odamzod 

baribir falsafaga ehtyoj sezgan va u insonning ma'navly 

kamolotda beqlyos

ahamiyat kasb etshiga qayta-qayta ishonch hosil qilgan. Bu 

jihatdan quyidagi rivoyat juda ibratlidir. Miloddan oldingi 

birinchi asrda yashab o'tgan buyuk faylasuf Lukresiyning 

shogirdlaridan biri unga qarabi «ustozi fanning boshqa 

sohalariga old ilmlar Juda ko'payib ketdi. Endi falsafani 

o'rganishning hojat bormikan?»i debdi. Shunda ulug' faylasuf 

bamaylixotr gap boshlabi «Falsafani Suqroti Afotuni Arastu 

kabi buyuk allomalar yaratgan. Lekini endilikda insoniyatning 

ana shunday buyuk mutafakkirlari yaratgan bu fanni 

---

o'rganmaslik har qaysi nodonning ham qo'lidan keladigan ish 

bo'lib qoldi»i degani ekani.

Falsafa kishilarga olam tug'risida yaxlit tasavvur beradii boshqa 

fanlar esai uning ayrim Jihatlarini o'rganadii Masalani biologiya 

o'simlik va hayvonot dunyosinii turlarining kelib chiqishii 

o'zgarishi va takomillashib borishi kabi masalalami o'rganadi. Bu

sohaga old fanlar ushbu yo'nalishdagi jarayonlarning ba'zi 

hususiyat va jihatlarini chuqurroq tadqiq etshga harakat qiladi. 

Binobarini biolog har qanday rivojlanish jarayoni bilan emasi 

balki faqat jonli tanadagi rivojlanish Jarayoni bilan qiziqadi. 

Umumani rivojlanish jarayonining o'zi nimai uning mohiyat 

qanday? Masalaning aynan shu taxlitda qo'yilishi llmiy 

muammolarni falsafy masalaga aylantradi. Ya'nii shu tariqa 

muayyan mavzu oddly ilm sohasidagi yo'nalishdan falsafy 

muammo tusini oladi.

Endi Faylasuf kim?i degani savolga Javob beraylik. Filosof 

so'zinii yuqorida aytganimizdeki ilk bor buyuk matematk va 

mutafakkir Pifagor qo'llagan. Bu tushunchaning ma'nosini u 

Olimplya o'yinlari misolida quyidagicha tushuntrib bergan: 

anjumanga keladigan bir guruh kishilar bellashishi kuch 

sinashishi ya'ni o'zi va o'zligini namoyon etsh uchuni ikkinchi 

bir guruh - savdo-sotq qilishi boyligini ko'paytrish uchuni 

uchinchisi esai o'yindan ma'naviy oziq olishi haqiqatni bilish va 

aniqlashni maqsad qilib oladi. Ana shu uchinchi guruhga 

mansub kishilari Pifagor talqiniga ko'rai faylasufar edi. Bui bir 

qarashdai oddiy va jo'n misolga o'xshaydi. Ammoi uning 

ma'nosi

---

nihoyatda teran. Chunkii inson umrining o'zi ham shunday. 

«Dunyo teatrga o'xshaydii unga kelgan har bir kishi sahnaga 

chiqadi va o'z rolini o'ynab dunyoni tark etadi»i degani fkr bejiz

aytlmagan. Kimdir bu dunyoga uning sir-asrorlari tug'risida 

bosh ham qotrmasdan kelib ketadii umrini yeyish-ichishi uy-

ro'zg'or tashvishlari bilan o'tkazadi. Boshqasi - nafs balosiga 

berilibi mol-mulkka ruju qo'yadi. Uchinchlsi esai olam 

hikmatlarini ofrganadii umrini hayrli va savab ishlarga sarfaydii 

boshqalar uchun ibrat bularli hayot kechiradi. Qadimgi Sharq va

Yunanistonda har tomonlama chuqur bilim va kata hayotly

tajribaga ega bo'lgani Inson ma'naviyatni boyltsh va haqiqatni 

bilishga intluvchi ki shllarni faylasuf deb ataganlar. Fozil va 

komil Insonlargina falsafa bilan shug'ullanganlar. Aslidai o'sha 

davrlarda falsafani o'rganish deyilgandai ilmning asoslarini 

egallash ko'zda tutligan. Grek mutafakkiri Geraqlit (eramizdan 

avvalg 520-460 yillarda yashagan) shogirdlariga murojaat qilibi 

«Do'stmi sen hall yoshsani umringni bekor o'tkazmay desangi 

falsafani o'rgani deganida aynan ana shu haqlqatni nazarda 

tutgan.

Falsafa fanining muammolarii o'z xususiyatlariga ko'rai azaliy va

yoki o'tkinchi

bo'lishi mumkin. Azally muammolar insaniyat paydo bo'lgan 

davrdayoq vujudga kelgan bo'libi toki odamzod mavjud ekanli 

yashayveradi. Chunkii insonlyat taraqqlyotning har bir 

---

bosqichida ushbu muammolar yangidan kun tartbiga 

qo'yilaveradi. Ularni o'rganish jarayonida ilm-fan taraqqiy etb 

boradi. Olam va odam munosabatlarii dunyoning mavjudligii 

borliqning vogeligii undagi oʻzaro aloqadorlik va taraqqly etshi 

insoniyat hayotdagi adolat va haqiqati yax shilik va yomonliki 

urush va tnchliki umrning mazmunii tabiat va jamiyat

taraqqiyotning asosiy tamoyillari bilan bog'liq ko'pdan-ko'p 

masalalar falsafa va falsafy bilim sohalarining azaliy 

muammolari sirasiga kiradi. Falsafada olamning asosida nima 

yotadii uni voqe etb turgan narsaning mohlyat nim adan 

iborati degani masalalar nihoyada o'zoq tarixga ega. Qadimg

Yunoniston va Rimda bu masala «Substansiya» tushunchasi va 

uning mazmunini qanday tushunilishiga qarab o'ziga xos 

ifodalangan. Substansiya deganida olam va dunyodag! 

narsalarning mohlyat to'g'risidagi fkr tushunilgan. Yunaniston 

faylasuf va matematgi Pifagor hamma narsa sonlardan tashkil 

topgan degan bo'lsai Afotun substansiya -G'oyalardır deganii 

Demokrit esai olamning asosida atomlar (atom tushunchasi 

o'sha davrda bo'linmas zarracha ma'nosida ishlatlgan) yotadi 

deb tushuntrgan. Bu masalalarni qay tarzda hal qlinishiga 

qarab farqlanadigan falsafy oqim va yo'nallshlar ham yo'q 

emas. Masalani olamning asosida nima yotadii uning mohiyal 

nimadan iborat degani masalada monizmi dualizmi plyuralizmi 

materlalizm va

---

idealizm kabi qator falsafy qarashlar shakllangan. Monizm 

(yunoncha-manosi ya'ni yakka ma'nosini anglatadi) — olamning

asosi yakkayu-yagona sababgai bita asosga ega deb ta'lim 

beradigan falsafy ta'limotdir.

Dualizm (lotn tlida duai ya'ni ikki degan ma'noni ifodalaydi) – 

olamning asosida ikkita asosi ya'ni modda va materlya bilan 

birga ruh va g'oyai ya'ni ideya yotadi deyuvchi qarash.

Plyuralizm (lotn tlida plyurali ya'ni ko'plik degan ma'noni 

anglatadi)

olamning asosida ko'p narsa va ideyalar yotadi deb e'trof 

etadigan ta'limotdir.

Materializm - olamning asosida materiyai ya'ni moddiy narsalar 

yotshini

e'trof etadigani moddiylikn ustuvor deb biladigan ta'limot. 

Idealizm - olamning asosida ruh yaki g'oyalar (ideyalar) yotadii 

dunyo voqeligi va rivojida ideyalarni ustuvor deb ta'lim 

beradigan falsafy ta'limot.

Falsafada dunyoni angiashi uning umumiy qonuniyatlarini bilish

bilan bog'liq masalalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu 

---

masalalar bilan falsafaning gnoseologiya (gnosis- bilishi logos - 

ta'limot) degani sohasi shug'ullanadi. Dunyoni bilish mumkin 

deb hisoblaydigan faylasufarni - gnostk lar; olamni bilish 

mumkin emasi bilimlarimiz tug'ri va aniq haqiqat darajasiga 

ko'tarila olmaydi deyuvchilami esa - aknostklar (yunoncha – 

bilib bo'lmaydi degani ma'non! anglatadi) deb yuritladi.

Olamdagi o'zgarishi rivojlanishi umumiy aloqadorlik va 

taraqqiyotning qay tarzda amalga oshishii qanday sodir bo'lishi 

kabi masalalar ham falsafaning azaliy muammolari qatoriga 

kiradi. Falsafada ana shu mavzularga munosaba va ular bilan 

bog'liq muammolarni hal qili shga qarab farqlanadigan bir 

necha ta'limoti gar ashi usul va metodlar bor. Dialektkai 

metafzikai sofstkai eklektkai dogmatka kabilar shular 

Jumlasidandir. Ularning tarixi nihoyatda o'zoq bo'libi qadim gl 

Yunoniston va Rim davridan (miloddan oldingi VIII asr) 

boshlanadi.