4-Мавзу: ишчи сиртларнинг ейилиш кўринишлари

Фараз қилайлик,
абразив зарралар деталнинг металл сирти билан уринма 
бўйича ўзаро таъсирлашаётган бўлсин. Бундай ҳолда ейилиш механизми 
қуйидагича бўлади. 
Абразив зарралар
металлни қайишқоқ деформациялаб, 
ўзлари бутун қолиши ёки парчаланиши мумкин: зарралар абразив 
материалнинг ва муҳитнинг тузилишига қараб бу муҳитга ботиб кириши, 
бурилиши ёки ҳатто ўзаро таъсир соҳасидан чиқиши (масалан, тупроқдаги 
кварц зарралари грейдер пичоғининг босими остида тупроқдан чиққани 
сингари) мумкин.
Агар абразив зарра
металл жисмдан қаттиқроқ бўлса, металлга ботиб 
киради. Қадалган зарра сиртга нисбатан ҳаракатланганда уни тирнаши ёки жуда 
майда қиринди йўниши мумкин. Абразив зарранинг ботиб кириш чуқурлиги 
ботиб кирган қиррасининг думалоқлик радиусига нисбатан муайян катталикда 
бўлгандагина, у қиринди йўниши мумкин. Масалан, 3 маркали пўлат учун бу 
нисбат зарранинг қирраси сферасимон бўлганда 0,16 га тенг бўлиши керак.
Агар
микроқирқиш абразивдан ейилишда сирт емирилишининг етакчи 
жараёни ёки бирга содир бўладиган жараёни бўлганида эди, у ҳолда ейилиш 
жадаллиги шунчалик юқори бўлар эдики, иш органлари (чунончи, қурилиш ва 
йўл қуриш машиналарининг иш органлари) бир неча соат ишлаши биланоқ 
ишдан чиқар эди.
Заррачаларнинг ботиб кириши кам бўлиб, уларнинг асосий вазифаси 
тирнаб, материални сиқиб чикаришни тўхтатиши, қотишманинг қаттиқ 
таркибий қисмигача етиб бориши, унинг устидан “сакраб ўтиши” ва яна 

---

12 
тирнашни давом эттириши мумкин. Унинг чиқиб тўрган қаттиқ қисми батамом 
барҳам топмаса, материал кўп марта қайишқоқ деформациялангандан кейин 
муртлаша бошлайди.
Зарралар қаттиқлигининг металлларнинг ейилишга таъсири ҳақида 
қуйидагича хулосалар чиқариш мумкин: агар зарраларнинг қаттиқлиги 
металлларнинг қаттиқлигидан анча юқори бўлса, у ҳолда ейилиш қаттиқликлар 
фарқига боғлиқ. Проф. М.М.Тененбаумнинг маълумотларига кўра, металлнинг 
қаттиқлиги абразивнинг қаттиқлигидан 60 фоиз юқори бўлганда унинг 
ейилишга 
чидамлилиги 
кескин 
ортади. 
Қаттиқликларнинг 
бундай 
муносабатини кескин муносабат дейиш мумкин.
Шу вақтга қадар
абразив зарра сирт билан ўзаро зарбсиз таъсирлашади 
деб тахмин қилиб келинган, тезлик омили эса умуман ҳисобга олинмас эди. Иш 
сирти ва абразивнинг нисбий тезлиги катта бўлганда абразивнинг абразив зарра 
билан ўзаро таъсирлашуви кичик бўлб, ажралиб чиқаётган иссиқлик қайишқоқ 
деформация туфайли материалнинг ичкарисига кириб улгурмайди. Юқори 
даражада маҳаллий қизиш материалларнинг механик хоссаларини ўзгартиради, 
оқибатда ейилиш жадаллиги ҳам ўзгаради, материалнинг тузилиши ўзгариши 
ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. Абразив зарраларнинг металлл сиртнинг чиқиб 
тўрган зарраларига урилиши уларнинг асосий қисмлари билан бўлган 
боғланишини бузади ва емирилишга сабаб бўлади.
Конструкциянинг айрим элементлари юқори ҳароратда ишлайди, бу эса 
материалнинг механик хоссаларини ёмонлаштириши мумкин. Бу ҳолларда 
зарраларнинг абразив таъсири кучайиши мумкин. Ўта таъсирчан муҳит детал 
сиртида электр-кимёвий жараёнларни келтириб чиқаради, ейилишни 
жадаллаштириб, уни коррозион-механик ейилишга айлантиради.
Полимер материалларнинг абразивдан ейилиш механизми
уларнинг 
эгилувчанлик даражаси билан белгиланади. Юқори даражадаги эгилувчан 
материаллар-резина, вулканизация ва бошқаларга абразив зарралар осонгина 
ботиб, ҳатто чуқур ботиб кирганда ҳам уларни қайишқоқ деформацияламайди. 
Абразив зарралар сирт бойлаб ҳаракатланганида ишқаланиш кучлари пайдо 
бўлиб, улар заррачаларнинг олдида сиқилишни, кетида эса чузилишни 
келтириб чикаради. Таъсир бир неча марта такрорланганда сиртда 
микроузилишлар ва зарраларнинг кучиши содир бўлади.