4-мавзу. Бизнес этикасининг асосий муаммолари

4-мавзу.Бизнес этикасининг асосий муаммолари
1. Бизнес этикасининг вужудга келиши ва асосий муаммолари.
2. Халқаро бизнесдаги ахлоқий муаммолар.
3. Бизнес этикасининг бузулиши ва уларнинг ижтимоий оқибатлари
АҚШда давлат хизматчилари орасида коррупция фактларининг кўпайиши, ҳамда аянчли Уотергейтский жанжали билан боғлиқ ҳолда ривожланди. Якка шахслар томонидан ахлоқ нормаларининг бузилиши ижтимоий алоқаларнинг бузилишига , шунингдек, жамиятнинг бизнесга ва давлатга нисбатан ишончининг йўқолишига сабаб бўлади.
Европа давлатларида бизнес этикаси анча узоқ вақт давомида шаклланди. Сўнгги юз йил давомида - цивилизацион бозор, ижтимоий шартнома, рамкали тартиб, кенгайтирилган тартиб, ижтимоий либериализм, ижтимоий давлат ва бозор хўжалиги, ижтимоий капитал, ижтимоий ҳамкорлик, ишонч этикаси билан боғлиқ назарияларга асосланади.
Бизнес этикаси фани ХХ асрнинг иккинчи ярмида Ғарб мамлакатларида шаклланди. Бу фаннининг моҳияти ва вазифалари иқтисодий фаолият ва ахлоқнинг ўзаро уйғунлашувини талаб этади. “Бизнес этикаси” фани бизнес фаолиятда “нима бўлиши керак”лиги ҳақидадир, инсон қандай ахлоқий меъёр ва тамойилларни шакллантирган ҳолда ҳаракат қилиши кераклигини тартибга солади. Ҳар бир бизнес маданиятидаги энг мураккаб ахлоқий масалалар одамлар ахлоқни мустақил танлаш соҳаси сифатида англаши билан пайдо бўлди.
Бизнес этикаси ишбилармонлик дунёсининг таркибий қисмларининг мураккаб конгломератини акс эттирувчи реал ҳаёт ҳодисасидир. Бизнес этикасини касбий фаолиятда амалга ошириладиган ўзига хос, умуминсоний ахлоқий талаблар ва хатти-ҳаракатлар меъёрлари тизими сифатида кўриб чиқилиши керак.
Бизнес этикасида индивидуал, ижтимоий ва глобал даражаларни фарқлаймиз.
Бугунги кунда бутун дунё бўйлаб тобора кўпроқ одамлар бизнес жамиятнинг энг муҳим қисми эканлигини англай бошладилар, чунки у ижтимоий аҳамиятга эга ва ахлоқий мақсадларни, яъни одамларнинг эҳтиёжларини қондиришни амалга оширади. Жамият фаровонлигини ошириш, яъни бахт, эса ўз навбатида бизнеснинг ривожланишига ҳисса қўшади. Агар фойда ва бизнеснинг ижтимоий йўлланганлиги ўртасидаги мувозонат бўлса, бизнес мақсади фойдани ахлоқий жойидан нейтрал ҳисобланиш мумкин, бунда у маънавий мақсадга айланиши мумкин.
Ижтимоий йўналтирилган бизнес - жамият фаровонлиги ва давлат тараққиётининг юксалишига олиб келади. Мана шу тадбиркорликнинг буюк тарихий миссиясидир. Бежизга аксарият илғор тадбиркорлар – ёрқин, креатив, ностандарт шахслар эмас. Уйғониш давридан бошлаб бундай кўпқиррали тарихий шахсларни биламиз. Айнан бизнес барча ижтимоий тузилмаларнинг авангарди бўлган, ахлоқий нормалар, қадриятлар ва тамойилларнинг замонавий бизнес билан ассимилисация натижасида жамият келажаги намоён бўлади.
Кўплаб тадбиркорлар, сиёсатчилар ва жамоат арбоблари масъулият, ишонч, ҳамкорлик даражасини юқорилигини бизнес рентабиллиги ва максимал самаранинг қимматли таркиби деб ҳисоблашади. Масалан, АҚШнинг Нидерландиядаги собиқ элчиси ва йирик бизнесмен Ж.Шелл Гарвард университети томонидан 20 млн. Долларга тузилган “Бизнес этика” дастурини юқори баҳолайди. Чунки бу курсни тугатган битирувчилар касбий билимлари жамият талофатига эмас , балки фаровонлигига хизмат қилувчи ахлоқий қадриятларни эгалаганликларини намоён қилишган. Бунда, Ж.Шелл, ахлорқий нормаларни бузувчи номзодларни университетга қабул қилиш керак, иккинчидан ахлоқий муаммоларни курсидан қатъий назар ҳар бир фаннинг ажралмас қисми сифатида жорий этиш керак.
ХХ асрнинг 2-ярмида АҚШда ишбилармонлик ахлоқининг асосий мактаблари ва йўналишлари шаклланди. АҚШнинг етакчи университетларида (Вашингтон, Калифорния, Колумбия, Питтсбург) тадбиркорлик этикаси бўйича муаллифлик дастурлари яратилди, журналлар чоп этилди (Business and Society, Harvard Business Review, Journal of Business, Ethics International Journal of Value-Based Management and Teaching Business Ethics ва б.), бизнес дарсликлар ва монографиялар нашр этилди, Бизнес этика Ассоциацияси ташкил этилди (Society for Business Ethics).
Университет бизнес мактабларининг аккредитация ҳужжатлари тўпламларида бу курсни университетлар ўқув режасига мажбурий фан сифатида киритиш зарурлигини кўрсатган. Шундай қилиб, 1980-йилларда. бизнес ахлоқи университетлар учун мажбурий илмий фан сифатида тасдиқланган. Бизнес ахлоқи АҚШнинг барча университетларида ҳамда менежерлар, бошқарнувчилар, тадбиркорларнинг ўқитадиган махсус мактабларда муҳим фанга айланди.
Мамлакатимизда айрим университетларда “Бизнес ва бошқарув ахлоқи” ва “Бизнес ахлоқи” курслари ўқитилмоқда. Россиянинг "Эксперт" журнали томонидан ўтказилган тадқиқот натижалари шуни кўрсатадики, Россия бизнес ташкилотларининг менежерлари ташқи ва ички ҳамкорлар билан муносабатлар этикаси ташкилотнинг бизнес имиджини умумий баҳолашнинг энг муҳим таркибий қисмлари қаторига киради. ХХ аср охирида Россияга таъсир этган маънавий инқирозни енгиб ўтиш ва цивилизацион бизнесни шакллантириш шароитида мамлакатимиз учун Бизнес этикаси алоҳида аҳамиятга эга эканлигини тушуна бошлайди.
Юқорида муҳокама қилинган ахлоқ ва бизнес ўртасидаги муносабатларга қарама-қарши ёндашувлар: бизнес ёки ахлоқ аслида екстремал нуқтаи назарларни ифодалайди. Аслида бу саволнинг ечими тарихий ва конкретдир. Шундай қилиб, умуман олганда, ХХ асрда ривожланган Ғарб мамлакатларида жамият томонидан бизнеснинг ахлоқи ва ижтимоий масъулиятини идрок етиш уч босқичдан ўтди:
• даромадни максимал даражада оширишга ё‘налтирилган бошқарув (20-асрнинг иккинчи чорагигача): етика рентабелликдан иккинчи о‘ринда туради («ёввойи» капитализм даври);
• • васийлик бошқаруви (1930-йиллардан бошлаб): ташкилот ўз ходимлари ва уларнинг оила аъзоларига ғамхўрлик қилади, чунки бу охир-оқибат юқори маҳсулдорлик ва рентабелликка олиб келади;
• • ижтимоий бошқарув (1960-1970-йиллардан бошлаб): ташкилот умуман жамият ва, хусусан, манфаатдор томонлар (манфаатдор шахслар гуруҳлари) олдида жавобгардир.
Ушбу босқичлар бизнеснинг ижтимоий масъулияти ва бошқарув қарорлари етикаси муаммоларини тушунишнинг учта ёндашувига мос келади.
Анъанавий (тор иқтисодий) ёндашув машҳур олим Милтон Фридман томонидан шакллантирилган. Унинг контсептсиясига кўра, тадбиркорлик ташкилотлари ўз егаларининг манфаатларига хизмат қилиши керак ва менежерлар пировард натижада фақат ходимлар бўлганлиги сабабли, уларнинг асосий вазифаси мулкдорларнинг хоҳишларига мувофиқ бизнес юритишдир. Анъанавий ёндашув тарафдорларининг асосий аргументларидан бири шундаки, улар қарши бўлган кенг ижтимоий масъулият компаниянинг даромадлари оқимининг пасайишига олиб келади ва шунинг учун ижтимоий масъулият дастурлари харажатлари охир-оқибат истеъмолчиларга шаклда ўтади. юқори нархларда. Бундан ташқари, ижтимоий масъулиятнинг катта қисмини ўз зиммасига олган компания рақобатда бошқа компанияларга ютқазиши мумкин.
• • Ахлоқий ёндашув бошқарув классикаси Питер Друкер томонидан ишлаб чиқилган. Унинг сўзларига кўра, бутун ташкилот манфаатдор томонларнинг маълум гуруҳлари - манфаатдор томонлар олдида ахлоқий мажбуриятларга ега. Манфаатдор томонларга одатда таъсисчилар, менежерлар, актсиядорлар (егалари), етказиб берувчилар, кредиторлар, мижозлар, маҳаллий ҳамжамият, касаба уюшмалари, давлат назорат органлари, профессионал уюшмалар ва ходимлар киради. Ушбу кўп қатламли ижтимоий муҳит ташкилот мақсадларига еришишга сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин, шунинг учун ташкилот раҳбарияти ички соф иқтисодий мақсадларни манфаатдор томонларнинг ижтимоий, ахлоқий ва иқтисодий манфаатлари билан мувозанатлаши керак.
• • Ижтимоий-ахлоқий (тасдиқловчи) ёндашув 1960–1970-йилларда шаклланган. Курт Люин, Едгар Шейн ва бошқаларнинг фалсафий ва ахлоқий қарашлари та’сирида.Ушбу ёндашувга ко‘ра, ташкилот раҳбарлари ва ходимлари компаниянинг умумий манфаатларига: ташкилотнинг иқтисодий манфаатларига, манфаатдор томонларнинг манфаатларига ва бошқа манфаатларга риоя қилган ҳолда мувозанатни сақлаш учун жавобгардирлар. глобал жамоат манфаатлари. Ушбу ёндашув ташкилотларнинг жамият олдидаги ихтиёрий мажбуриятларига ега бўлиши ва ўз маблағларининг бир қисмини уни яхшилашга ёналтириши кераклигини таъкидлайди.
Ахлоқий ва ижтимоий-ахлоқий ёндашув тарафдорлари ҳам ижтимоий масъулият бўйича ўз позитсияларини қўллаб-қувватловчи бир қатор далилларни илгари сурдилар. Уларнинг фикрига кўра, ташкилотнинг ижтимоий иштироки ўз манфаатлари асосида ётади, чунки у яхшироқ жамият ва ташкилот бизнеси учун қулай муҳит яратади; ижтимоий жавобгарлик ташкилотнинг жамият елементи сифатида мавжудлигини асослайди ва ҳоказо.
Бизнеснинг умумий ахлоқий тамойиллари
Турли даражадаги бизнес етикасининг ўзига хос хусусиятларига қарамай, бизнес юритишнинг универсал ахлоқий тамойилларини ажратиб кўрсатиш керак. Шу муносабат билан шуни таъкидлаймизки, 1924 йилда АҚШ Савдо-саноат палатаси қошидаги Ишбилармонлик етикаси қўмитаси тарихда биринчи марта "Бизнес юритиш тамойиллари" миллий ахлоқ кодексини ишлаб чиқди. Таʼкидланганидек, бизнеснинг замирида адолатли муносабатлар, самарали хизмат коʻрсатиш ва оʻзаро манфаатлардан келиб чиқадиган ишонч ётади.
1950-йилларга келиб АҚШда бир қанча ижтимоий-фалсафий таʼлимотлар шаклланган боʻлиб, уларга “инсон муносабатлари назарияси” умумий номини бериш мумкин. Корпорациялар амалиётида «ижтимоий шериклик», «фойдани тақсимлаш» ва ҳоказо шиорлар амалга оширила бошланди. Ишбилармонлик етикасидаги сўнгги жиддий ўзгаришлар замонавий илмий-техникавий инқилоб ва у яратган екологик таҳдид туфайли юзага келди. Жамият томонидан бизнесга қўйиладиган ахлоқий талаблар сезиларли даражада ўзгарди. Ушбу ўзгаришларнинг асосий хусусияти бизнеснинг ижтимоий масъулиятининг ўсишидир. Енди унга иш билан таъминлаш, соғлиқни сақлаш, камситишларга барҳам бериш, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва бошқалар каби талаблар қўйилади.
Фирма ва жамият ўртасидаги муносабатлар соҳасида анъанавий модел ўрнини янги турдаги корпорация егаллайди. У ўзини унда ишлайдиган одамлар ва унинг фаолияти таъсири остида бўлган барча одамлар олдида маънавий жавобгарлигини еълон қилади. Моҳиятан ахлоқий характерга ега бўлган қуйидаги тамойиллар муҳим деб еътироф етилади:
• • корхона ега бўлган ваколатлар миқдори ижтимоий масъулият миқдорига мос келиши керак;
• • тадбиркорлик жамиятдан зарур маълумотларни оладиган ва ўз фаолияти тўғрисида жамоатчиликни объектив ахборот билан таъминлайдиган очиқ тизим сифатида ҳаракат қилиши керак;
• • Бизнес ўз ваколатлари доирасида жамиятга ижтимоий муаммоларни ҳал қилишда ёрдам бериши керак;
• • Ижтимоий харажатлар ва даромадларни ҳисобга олиш қарорлар қабул қилиш жараёнида ҳал қилувчи омиллардан бири бо‘лиши керак.
Бугунги кунда бизнес юритишнинг ахлоқий тамойилларини очиб берувчи кенг қамровли адабиётлар мавжуд. Бизнинг фикримизча, асосийлари сифатида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин:
• • фойдадан устун туриш;
• • бизнес юритишда масъулият;
• • ишбилармонлик муносабатларида ҳалоллик ва одоблилик;
• • ҳамкорлар ўртасида ўзаро ишонч, тушуниш ва очиқликни ўрнатишга ёрдам берувчи бағрикенглик;
• • ишбилармон ҳамкорнинг турли сифатларини (ёши, ёши, миллати, темпераменти, одатлари ва бошқалар) ҳисобга олишни назарда тутувчи хушмуомалалик ва нозиклик;
• • рақобатга бўлган еҳтиёж ва ахлоқ ўртасида "олтин ўртача" топиш истаги;
• • ишбилармонлик мажбуриятлари, шартномаларга риоя қилиш;
• • Ишбилармонлик маданиятига риоя қилиш.