|
Бизнес этикаси нима?
Жаҳон адабиётида бизнеснинг ахлоқий хулқ-атвори масаласига катта эътибор берилган, хусусан, уни А.Смит, М.Фридман, П.Друкер, Г.Кесси каби машҳур олимлар ўрганган. Шуни таъкидлаш керакки, ахлоқий иш юритиш тушунчаси одатда бўлгани каби тадбиркорларнинг амалий тажрибаси эмас, балки иш натижасидир.
Жумладан, Г. Кесси 5 та бизнес аксиомасини шакллантирди, улардан биринчиси бизнес этикаси масаласига тегишли. У айтди: Тоза иш унчалик тоза бўлмаган бизнесдан узоқ умр кўради, ҳалоллик эса фирибгарликдан кўра кўпроқ пул топади. Шунинг учун ҳеч қандай компания фирибгарлик ва ахлоқсиз хатти-ҳаракатлар ёрдамида узоқ вақт яшай олмади. Ахлоқий меъёрларнинг энг ёрқин мисоли, албатта, Инжил, унинг амрларидир. Ахир, уларда асосий постулатлар жамланган бўлиб, уларга риоя қилиш ахлоқий хулқ-атворни белгилайди.
Ишбилармонлик этикаси - бу тўғри хатти-ҳаракатни нотўғридан ажратишга мажбур қиладиган ахлоқий тамойиллар тизими. Ушбу таърифдан кўриниб турибдики, бизнес этикасини тушуниш кўп жиҳатдан компания менежерларининг умумий ва шахсий қадриятлари тизимига боғлиқ.
Мамлакатимизда менежерларни янги шароитда ишлашга тайёрлаш жараёни катта қийинчилик билан давом этмоқда. Бизнеснинг ахлоқий кодекси босқичма-босқич ишлаб чиқилмоқда.
Турли тўсиқлар туфайли тушуниш ва ундан ҳам кўпроқ ахлоқий тамойилларга риоя қилиш жуда қийин.
Ички:
• бизнесдаги ахлоқ қоидаларига шубҳа билан қараш;
•пессимизм (бу ерда ҳеч нарсани ўзгартириб бўлмайди, биз ўғирлаганмиз ва ўғирлашда давом этамиз);
• фатализм (ёвузлик ҳамма нарсага қодир, у ҳар доим ва ҳамма жойда ғалаба қозонади);
• масъулиятни бошқаларга ўтказиш (мен хоҳлардим, лекин бошқалар ...);
• уларнинг ахлоқий изчиллигига ишончсизлик;
• ахлоқий ўзини тута олмаслик;
• рақобатдош бўлиб қолишдан қўрқиш;
• ўзини-ўзи ҳурмат қилиш.
Ташқи:
• қонунлар, жамоатчилик фикри;
• мансабдор шахсларга пора бериш;
• бизнес шерикларининг инсофсизлиги;
• шериклар билан муносабатларда куч ишлатиш усулларидан фойдаланиш;
• бизнес алоқаларида ихтиёрий.
Савдо соҳасида:
• тўлов мажбуриятларини бузиш;
• етказиб бериш шартларини бузиш;
• сотиш муддати ўтган товарларни сотиб олиш ва сотиш;
• ходимларнинг касбий маҳоратининг етишмаслиги;
• контрабанда товарлари билан операциялар.
Ишлаб чиқариш соҳасида:
• паст сифатли товарлар ишлаб чиқариш;
• товар белгиларини қалбакилаштириш;
• қобиқ компанияларини яратиш ва маблағларни ўтказиш.
Молия соҳасида:
• пулни “айлантириш” мақсадида операцияларни кечиктириш;
• ходимларнинг инсофсизлиги;
• тижорат сирларини ошкор қилиш, ўғирлик, рақобатчилар билан тил бириктириш;
• ҳужжатларни қалбакилаштириш ва шу кабилар.
Ишбилармонлар саволга жавоб топишга ҳаракат қилмоқдалар, нима муҳимроқ - жамиятнинг иқтисодий ҳаётини тартибга солувчи ҳуқуқий (расмий) нормаларми ёки ахлоқийми? Уларнинг ўзаро таъсири қандай бўлиши керак?
Бизнинг шароитимизда бизнес одоб-ахлоқини ҳақиқатга айлантириш учун нима қилиш керак ва нима қилиш мумкин?
Социологик тадқиқотлар натижаларига кўра, ахлоқий тамойилларни ўрнатиш учун қуйидагилар зарур:
• оқилона солиқ сиёсати;
• иқтисодиётни аниқ ва барқарор ҳуқуқий тартибга солиш;
• уюшган жиноятчиликни, коррупцияни тугатиш;
• сиёсий барқарорлик;
• тадбиркорларнинг профессионаллиги;
• тадбиркорлик билан шуғулланиш учун барчага тенг шароитлар;
• жамиятда тадбиркорнинг ижобий имиджини шакллантириш;
• тадбиркорларнинг корпоратив этикасини шакллантириш;
• бизнеснинг ахлоқий асосларига ўргатиш.
Шубҳасиз, ахлоқий меъёрларни шакллантириш муайян ташкилот, фирмадан бошланиши керак. Жаҳон бизнес ҳамжамияти бизнес этикаси бўйича маълум тажриба тўплаган. Борган сари фирмалар, ташкилотлар хулқ-атвор кодексларини ёки корпоратив кодексларни, бошқача айтганда, алоҳида ташкилотлар, фирмаларни бошқарадиган қоидаларни жорий қилмоқдалар.
Умумжаҳон ахлоқий тамойиллар ва ишбилармонлик этикаси ўртасидаги муносабатларга иккита асосий нуқтаи назар мавжуд:
1) оддий ахлоқ қоидалари бизнесга тааллуқли эмас ёки камроқ даражада қўлланилади. Ушбу нуқтаи назар ахлоқий релятивизм деб аталадиган концепцияга мос келади, унга кўра ҳар бир мос ёзувлар гуруҳи (яъни, уларнинг хатти-ҳаракати тўғрисидаги фикрини ушбу мавзу бошқарадиган одамлар гуруҳи) ўзига хос ахлоқий меъёрлар билан тавсифланади.
2) ишбилармонлик этикаси бизнеснинг жамиятдаги ўзига хос ижтимоий ролини ҳисобга олган ҳолда кўрсатилган умуминсоний ахлоқий меъёрларга асосланади (ҳалол бўл, ёмонлик қилма, ўз сўзингни тут ва ҳоказо).
Назарий жиҳатдан, иккинчи нуқтаи назар тўғрироқ ҳисобланади. Ҳозирги кунда жаҳон бизнесида қабул қилинган нормалар ва қоидалар тизими тугалланган шаклда пайдо бўлмаган. У узоқ тарихий давр мобайнида, цивилизация ривожланиши билан, одамларнинг маълум анъана ва урф-одатларга беихтиёр амал қилиши асосида ривожланди. Касбий этиканинг бирламчи асослари қадимги цивилизациялар гуллаб-яшнаган даврда яратилган. У ердан, масалан, профессионал Гиппократ қасамёди, савдо қоидалари ва нормалари, шу жумладан (бу ички бизнесдаги вазият учун айниқса муҳим) шартномаларга риоя қилиш муҳимлиги ғояси келиб чиқади. Бироқ, қадимги ва ўрта асрлар маданияти шахсининг маънавий оламида инсонни унумли меҳнатга мажбурлаш асосида меҳнат ва мулк, бойлик ўртасидаги муносабатлар ҳақидаги ғояларга ўрин йўқ эди. Бундан ташқари, улар инсон ҳаётининг алоҳида, ҳатто қарама-қарши элементлари сифатида яратилган.
Бизнес этикаси масалалари тадбиркорлик каби қадимги. Бироқ, улар, айниқса, бозор кескин рақобатдан қаттиқ рақобатга қадар ўзгарган бизнинг давримизда кескинлашди. Ҳозир бутун дунёда ишбилармонлик этикаси масалалари кенг ўрганилиб, илмий мунозаралар ва форумлар мавзуси бўлиб хизмат қилмоқда, меҳнат бозори учун кадрлар тайёрлайдиган кўплаб олий ва ўрта таълим муассасаларида ўрганилмоқда.
Do'stlaringiz bilan baham: |
