4-lekciya tema

4-LEKCIYA

TEMA: Ózgeriwshen tok túrleri. Sinusoidal uzgaruvchan EYuK ni payda etiw. Sinusoidal ózgeriwshen tok shınjırlarında aktiv qarsılıq, induktiv hám sıyımlılıq elementleri. Aktiv hám reaktiv qarsılıqları óz-ara izbe-iz hám parallel jalǵanǵan shınjırlar

Baǵdarı hám ma`nisi udayı tákirarlanatuǵın túrde ózgerip turatuǵın hár qanday tok ózgeriwshen tok dep ataladı.

Ulıwma halda ózgeriwshen tokdi shártli túrde úsh túrge bolıw múmkin.

1) ma`nisi ózgeriwshen, biraq yunalisi turaqlı tok (4. 1 a- súwret).

2) ma`nisi hám yunalisi ózgeriwshen tok (4. 1 a- súwret).

3) udayı tákirarlanatuǵın ózgeriwshen tok (4. 1 a-súwret).



Elektrotexnik, radiotexnik hám basqa elektr apparatlarında udayı tákirarlanatuǵın EJK, kernew hám toklar keń miqiyosda qullanilmoqda. Udayı tákirarlanatuǵın shamalar waqıt buyicha ózgeredi hám bul ózgeris teń waqıtlar T aralıǵinda tákirarlanadı hám buǵan dáwir dep ataladı. (4. 1-súwret, d-f). Ámelde ózgeriwshen tokdiń barlıq energiya dárekleri (elektrostansiya generatorları ) sinusoidal nızam buyicha ózgeriwshi EJK ni payda etedi (4. 1-súwret f).

Házirgi kúnde sanaat hám kúndelik turmısda paydalaniletuǵın tok sinusoidal nızam buyicha ózgeriwshen tok esaplanadı. Sinusoidal nızam buyicha ózgeretuǵın EJK, kernew hám toklar sinusoidal shamalar esaplanadı.

Sinusoidal shamalardıń qálegen waqıt jıldamı daǵı bahaları máwrit bahalar dep ataladı hám lotin álippesiniń kishi e, ol, i hám p háripleri menen belgilenedi. Sol máwrit bahalardıń ózgeris dáwiri isindegi eń úlken ma`nisi maksimal yaki amplituda ma`nisi dep ataladı hám E_m, U_m, I_m hám P_m háripleri menen belgilenedi. Maksimal baha -máwrit bahanıń jeke xoli bolıp tabıladı.

Sinusoidal shamalardıń tásir etiwshi ma`nisi E, Ol, I hám P háripleri menen belgilenip, ol bir dáwir isinde belgili R qarsılıqtan o'tayotib, tap sol shama daǵı turaqlı tok tásirinde ajralıp shıǵıs ıssılıq muǵdarına ekvivalent bolǵan bahaǵa teń boladı.

Sinusoidal shamanıń ortasha ma`nisi E_or, U_or, I_or hám P_or háripleri menen belgilenedi.

Sinusoidal nizamlıq buyicha ózgeriwshi EJK hám kernewlerdiń tiykarǵı qolaylıǵı sonda, bunda elektr energiya uzatıw processinde o'zoq aralıqlarǵa (júzlegen hám mińlaǵan km) elektr energiya dereginen tutınıwshıǵa shekem bir neshe ret transformaciyalanganda (ózgertirilgende) kernewdi waqıtqa baylanıslılıǵı ózgermeydi, yaǵnıy sinusoidal qolaveradi. Bunnan tısqarı, generatorlar, dvigateller, transformatorlar hám uzatıw liniyalari paydalı jumıs koeffisienti EJK, kernew hám toklar sinusoidal formada nosinusoidal tokka salıstırǵanda joqarı boladı. Bul bolsa sinusoidal elektr shınjırlarini esaplaw hám analiz qılıwdıń basqa formalarǵa salıstırǵanda talay ańsatligi menen zárúrli bolıp tabıladı.

Házirgi waqıtta ámelde barlıq islep shiǵarılatuǵın energiya sinusoidal tok energiyası esaplanadı. Sol energiyanı belgili bir bólegi turaqlı tok energiyasına aylantırıladı.

Joqarıda aytıp utilganidek sinusoidal EJK dıń tolıq bir ret ózgeriwi ushın ketken waqıt onıń dáwiri dep ataladı. Dáwir teris bolǵan shamaka, yaki bir sekundda udayı tákirarlanatuǵın ózgeriwshi shamalardı tolıq ózgerisler sanına jiyilik dep ataladı.

f = 1/ T

Jiyilik gerslarina (Gs) olshenedi. Evropa hám MDH mámleketlerinde standart sanaat jiyiliksı f =50 Gs qabıl etilgen bolsa, Amerika hám Yaponiyada bul shama f =60 Gs ga teń. Bul elektr dvigatellerin optimal aylanıw tezliklerin támiyinleydi hám chug'lanma lampalar hám jaqtılandıriw lampalarında gúzge sezilerli bolǵan jaqtılanıwlardı joq ekenligi menen xarakterlenedi.

Jiyiliknıń 50÷60 Gs den kem bolıwı elektr mashinalar hám transformatorlardıń ózine túser bahasın asırıw menen bir qatarda chug'lanma lampalarda gúzge sezilerli lipirlashlar payda etedi. Jiyiliknıń 50 Gs den úlken bahalarında elektr mashinalarında ısıraptıń artıwına sebep bolıp, payda bolatuǵın ózinduksiya EJK hám elektr sıyımlılıqı hádiyseleri ózgeriwshen tok apparatları jumisına unamsız tásir etedi.

Usınıń menen birge ayırım elektrotexnik apparatlar joqarılaw jiyiliklarda isleydi. Joqarı jiyilik (tiykarınan 175-200 Gs) avtomatıka hám elektr úskenelerin jurgiziwshi apparatlarda dvigatellerdi salmaǵın kemeytiwge múmkinshilik jaratadı. Metallarni elektr yuli menen qızdırıwda 500 Gs den 10000 Gs ge shekem jiyilik qullaniladi. Metallarni maydan bólegin qizdiruvchi apparatlarda 2000 den 10 Gs ge shekem jiyilik qullaniladi. Radiotexnik apparatlarda 10 Gs den 3 10 Gs ge shekem jiyilik isletiledi.

Pasaytirilgan jiyilik daǵı sinusoidal toklar da isletiledi. f=5-10 Gs jiyilik metallurgiya sanaatında qullaniladi. Ayırım mámleketlerde temir yullarina elektr tartiwshı apparatlarda 16 ²/₃ Gs (50/3=16 ²/₃ jiyilik qollaniladi.