3-tema. Oraylıq Aziya xalıqları ruwxıylıǵınıń qáliplesiw processleri Koloniyalıq hám baǵınıńqılıq sharayatında ózbek xalqınıń ruwxıylıǵına qáwipi. Milliy Oyanıw hám Jadidshilik ruwxıylıǵı Reje

2.«Avesto» nıń jaratılıwı hám taralıwı
«Avesto» - ómirge jol kórsetkish» dep atalǵan miyras, bunnan derlik úsh mıń jıl burın biziń úlkemizde payda bolǵan ullı mádeniyat, joqarı ruwxıylıq tiykarında dúnyada birinshi ret jaqsılıq penen jamanlıqtıń, miyrimlilik penen jawızlıqtıń, bilimlilik penen nadanlıqtıń adamzat rawajlanıwında áhmiyetin kórsetip bergen sharapatlı hám sawaplı kitap.
Bul, biziń ata-babalarımızdıń danalıǵınan, aqıl-uqıbınan, tájiriybesinen dórep, on eki mıń ógiz terisine altın sıya menen jazılǵan otız eki kitap: olardıń ádep-ikramlılıǵınıń joqarı dárejede, ruwxıy kúshiniń bekkemliginiń kórsetkishi. Ol ullı mámlekettiń ideologiyalıq bayraǵı wazıypasına tqarǵan. Álbette, bul tariyxıy miyras, altın ǵáziyne, júdá uzaq jollardaǵı qıyın sınawlardan, awır qısıwmetlerden ótip, biziń kúnlerimizge jetip, ózligimizge qaytqan. İ.A.Karimovtıń kórsetkenindey, biziń elimizge «….. kim qılısh penen kirip kelgen bolsa, sol birinshi gezekte usı ullı teńi-tayı bolmaǵan kitaptı joq etiwge urındı. Solay etip xalıqtı onıń tariyxınan hám yadınan ayırǵısı, onıń erk-ıqrarın basıp taslaǵısı kelgen».
Ǵárezsizlik nátiyjesinde bul muqaddes kitaptıń ózimizge qaytıp, onıń 2700 jıllıǵınıń pútkil dúnya júzi jámiyetshiliginiń belgilewi, búgingi kúni onıń insaniyattıń ruwxıy-mádeniy turmısınıń ajıralmas bólegi hám tárbiyanıń quralına aylanǵanlıǵı, onı dóretiwshilerdiń áwladları bolǵan bizlerdi de sózsiz shadlandıradı.
Zardushtlik táliymatınıń tiykarı álem qarama-qarsılıqları gúresine tiykarlanıp qurılǵan. Jaqsılıq hám jamanlıq, jaqtılıq hám qarańǵılıq, ómir hám ólim ortasında óshpes máńgilik gúres dawam etedi. Barlıq jaqsılıqlardı Axura Mazdada hám barlıq jamanlıqlar Anxramanda jámlengen.
Axura Mazda insanlarǵa qayırlılıq islerdi bayanlap, olardı ámelde qollanıwdı, jaman islerdi bayanlap, olardan saqlanıwdı buyıradı.
Zardushtiylikte iyman úsh nársege tiykarlanadı: pikirler tazalıǵı, sózdiń ótkir mániligi, ámellerdiń insan párawanlıǵına xızmeti. Hár bir zardushtqa iseniwshi kúnine bes márte juwınıp, páklenip, quyashqa qarap onı alǵıslap, sıyınıwı shárt bolǵan.
«Avesto» da bayan etilgen jaqsılıq ruwxı – bul jaratıwshılıq dóretiwshilik, al jamanlıq ruwxı bolsa – buzıw hám buzǵınshılıqqa alıp keledi. Jaqsılıq ómir belgisi. Adamlar jerdi paydalı haywanlar hám ósimlikler menen toltırsa, insan ómiri sawlıq, kúsh, qúdiret, baxıt xám shadlıq, úmit hám isenim, gózzallıq hám qayırlılıq penen, abadanlıq penen birge barsa bul jaqsılıq. Jamanlıq bolsa qurǵaqshılıq hám asharshılıq, mallardıń qırılıp qalıwı, kesellik hám apat, denelik hám ruwxıy buzılıwshılıqtıń aqıbetleri bolıp esaplanadı dep kórsetedi.
Bul dinde qay jerde oyı sóz hám is uyǵınlıǵı bolsa, sol jerde insanıylıq hám gózzallıq jeńiske erisedi. Qashanda dene hám jan nápáklikke ushıraǵan bolsa insan ómiri kriziste, janı bolsa qılǵan jamanlıqlarınıń jábirin tartıp azabın shegedi. «Kim jarıq jáhánde aqıllı bolsa, danıshpanlıq saltanatı bolǵan ol dúnyada da máńgi qaladı».
«Avesto» da bayan etiliwinshe atızdı, jerdi tap qızdı súygendey súyip, oǵan jaqsı tuqımlar sebiw, onıń mol ónim beriwin dástúrge aylandırıw kerek. Axura – Mazdanıń kórsetpesine muwapıq, «Jerge jaqsı hám kúshli tuqım seppek» dúnyadaǵı eń zárúrli nızam bolıp esaplanadı. Ol «Jas kelin erine perzent inam etkendey, qalıwsız islegen hám súygen adamǵa mol-mol ónim beredi. İslenbegen hám egilmegen jer ersiz hám perzentsiz nadan qız sıyaqlı baxıtsızdur. Qız jaqsı erdi arzıw qılǵanınday jerde jaqsı diyqanǵa intizar» Bul sózler zardushtlik dúnyaǵa kóz qarasınıń qanshelli optimistlik ruwxta ekenliginen, turmısqa belsene qatnas, insannıń dóretiwshilik qúdiretine iseniw tuyǵılarınıń kúshli bolǵanlıǵınan dárek beredi.
Zardushtiylikte jalǵan sóylew, birewdi aldaw gúna, úlken jınayat esaplanadı. Bunı Zardusht óz táliymatın úyreniwge kelgen adamlarǵa pandu-násiyat qılıp túsindirgen: «Záberdes hám qúdiretli bolıw ushın hámme haqıyqat ǵáziynesinen hámel qılǵay, haqıyqat hám raslıqqa hámel qılsın, onda záberdes hám qúdiretli bolasań. Haq sózden basqa hesh nárse tuwralı oylama, haq sózden basqa hesh nárse tuwralı sáwbetlespe, haqqanıy hámelden basqa hesh nárse menen shuǵıllanba. Jalǵan gáp aytıp tiri qalǵannan, rás gápti bayanlap ólgen artıq. Óz nápsini jeńip, jılawlay almaǵan kisi, hesh nárse ústinen jeńiske jete almaydı». Hár kim ándiyshe menen, sózi yamasa eki qolı menen jalǵanǵa qarsı gúresse, izindegilerin aqsı jolǵa baslay alsa, Axura – Mazdanıń muxabbatına iye boladı. (Yasna fargard 3b).
Bunda raslıq hám haqıyqatlıq úsh huqıqıy hám ádep-ikramlılıq tayanıshqa tiykarlanadı. Qayırlı pikir, qayırlı sóz, qayırlı hámel Zardushtlikte bul úshlikke hámel qılǵan kisi jalǵan hám haqıyqatsızlıq láshkeriniń basshısı Axrimannıń jeńiliske ushıraytuǵınlıǵına isenip, qálbi ziyada hám pákize boladı dep uqtıradı: «Men jaqsı pikir, jaqsı sóz, jaqsı iske shán-sháwket baxısh etemen. Men jaqsılıqtan ibarat Axura-Mazda nızamına shán-sháwket baǵıshlayman» (Yasna 14).
«Avesto» da qanalaslardıń óz-ara shańaraq qurıwı nızam menen qattı qadaǵan etilgen. Ol qáwim hám urıw qanın taza uslaw ushın kerek bolǵan. Ásirese, kóp perzentlik húrmetlengen. Zardusht Axura-Mazdadan «kóp perzentli shańaraqqa ne bereseń?»-dep soraǵanda ol: «Bunday adamlardı óz qáwenderligime alaman, ómirin abadan, rısqısın mol qılaman» dep juwap beredi. Sonıń ushın zardushtlikte úlken shańaraqlar, hámiledar hayallar jámáát tárepinen qorǵalǵan. Kóp balalı shańaraqlarǵa mámleket ǵáziynesinen napaqa tayarlaw hám bir tuwǵanda 2-3 ten perzent tuwǵan hayallarǵa jeńillik járdemler berilgen. Olar túye menen sıylıqlanǵan. Sonıń menen qatar hámileni aldırǵan yamasa túsiriw gúna dep esaplanǵan, ayıplı adam ólim jazasına buyırılǵan. Sonday-aq, hayaldı, perzentlerdi sergizdan qılatuǵın shańaraq baslıǵına, zinaǵa berilgen erkek hám hayallarǵa tiyisli dúrre menen urıw, yaki ólim jazası qollanılǵan. «Avesto» da «qulaqlarıńız benen puxta esitińler, eń qayırlı qálew hám jarqın niyet penen qále erkek, qále hayal hár birińizge názer taslańız. Keyin biylik kelip shıqpastan burın hám adımlarıńız sońǵı mánzilge jetpesten burın eki joldıń birin ózińe ıqtıyar etińiz hám bul qálewlerdi basqalarǵa da jetkerińiz» (Birinshi bólim, Yasna zaxat. 1 bánt 10-bet) Bunnan úyleniw hám nekege kiriw erikli kewildiń birliginen keyin basqalardıń qollawı menen bolatuǵınlıǵı kórsetilip biziń xalıqtıń pikirlerine sáykes keliwi júdá bir áhmiyetli bolıp esaplanadı.