3-tema. Oraylıq Aziya xalıqları ruwxıylıǵınıń qáliplesiw processleri Koloniyalıq hám baǵınıńqılıq sharayatında ózbek xalqınıń ruwxıylıǵına qáwipi. Milliy Oyanıw hám Jadidshilik ruwxıylıǵı Reje

3. Jadidshilerdiń bilimlendiriwshilik háreketleri hám onıń xalıqtıń ruwxıyatın kóteriwdegi ornı.
Jadidshilik (arabsha «jadid» jańa) jańalanıw, jańa zamanǵa say mektep, baspa, milliy progress usılları, jolları tárepdarlarınıń ulıwma ataması.
Búgin bizler ushın áhmiyetli bolǵan milliy ideya, milliy ideologiya máselesi bunnan júz jıl burın jadid babalarımız tárepinen de kún tártibine qoyılǵan hám qızǵın talqılanǵan edi. Jadidshilik ideologiyası eń dáslep «Millet» túsiniginen baslanǵan. Olar millet ne degen sorawǵa Batıs penen Shıǵıs teoriyalarınan shıǵa otıra «din menen millet bir» degen pikirge «eski ideya», «siyasiy ideya» degen juwmaqqa keldi. Túrkler, iraniylar tariyxı sonı kórsetedi, olar islamlastı, biraq arablaspadı, túrklikti, iranlıqtı yaǵnıy milliyligin saqlap qaldı dep túsindiredi. Jadidshiliktiń tiykarın salǵan İsmayıl Gasparali. Ol 1895-jılda jazǵan «İdeya» atlı maqalasında, xalıqlar turmısındaǵı barlıq ullı waqıyalardıń túp-tiykarında anaw yaki mınaw ideya jatadı. Eń ullı ashılıwlar áweli olar tuwralı arzıw niyetlerden baslanadı. Mısalı, islam ideyaları yarım dúnyanı bir uwıs arablar átirapında birlestirdi. Moskva átirapına birlesiw ideyası qúdiretli Rossiyanı maydanǵa keltirdi. Teńlik hám azatlıq ideyası frantsuzlar statusın Evropada bálent qıldı.
Al, ideyasızlıq she? Milletti hálsizlendiriwshi, turǵınlıqqa, kriziske alıp barıwshı ideyasızlıq, maqsetsizlik bolıp tabıladı. Tariyx neshe mártebe aqılıy - qábiletiniń gúwası bolǵan Shıǵıs xalıqları nege bunday hálsiz bolıp qaldı. Neshe júz million qıtaylar, hindler sońǵı mıń jıl dawamında ózlerin kórsete almay, nege basqalar jetegine tústi? Sebebi ideyasızlıq dep kórsetedi avtor.
Bunnan soń Gasparali Rossiya qol astındaǵı musılmanlardıń turmısında hasıl hám shın ideya, arzıw joq dep kórsetedi. Olar tek usı kúnniń, usı demlerdiń mápleri menen, qarındı toydırıw mápi menen jasap atır hám házirgiden bir neshe mártebe jaqsıraq islew hám jaqsıraq jasaw múmkin ekenligin bilmeydi. Ol xalıqtıń miyin nadanlıqtan azat etiwshi, awhalın túsindirip beriwshi, rawajlanıwı tuwralı, keleshegi tuwralı oylawǵa májbúr etetuǵın birer bir kitapta aytılmaydı dep tastıyıqlaydı. «Solay eken, deydi İ.Gasparali, aǵartıwshılıqqa, rawajlanıwǵa umtılıwdı óz aldımızǵa wazıypa hám arzıw etip qoyıwımız kerek».
Usı ideya menen is tutılsa, millettiń jańalanıwına, bilimli áwladtıń qáliplesip, turmıstıń gózzallanıwına İsmaylbek shın dilden isenedi. Bunı ol ómirlik másele dep qabıl etedi. «Bir millettiń Quwat hám mártligi onıń baxıtı hám abadanlıǵı xalqınıń az-kópligi menen emes, aǵzalarındaǵı mádeniyat hám progresske tiyisli negizgi turmıslıq qásiyetleriniń dárejesi menen ólshenedi» - dep jazadı Gasparali 1908 jılı «İlim hám aǵartıwshılıq dáwiri» maqalasında. İlim hám óner ǵayrat hám miynet penen qolǵa kirgiziledi. «Ǵayrat hám miynet bolsa ilim hám óner arqalı nátiyje beredi. Bular óz-ara baylanıslı túsinikler. İlim bilimli, quwatlı Evropanıń salamat Afrikanı qullıqqa túsiriwi tegin emes. Bunıń aldın alıw ushın millettiń kópshiligi tárepinen aǵartıwshılıqqa zárúrlik, ilim bilim iyelew ideyası ańlanıwı tiyis.
Jadidler bul jolda «usılı jadid» mekteplerinen, baspa sózden keń paydalanıwǵa umtıladı.
Hár bir ideyanıń milliy ideyaǵa aylanıwı jadidlerdiń pikirinshe eki shártti talap etedi:
1. İdeya millettiń túpkilikli, haslı zárúrliklerinen, turıs-turmısınan, ásirlik dástúrlerinen, ózliginen hám tábiyiy ráwishte imkaniyatlarınan kelip shıǵıwı kerek
2. Usı ideya millet tárepinen ańlanıwı, seziniwi, basqasha aytqanda sanasınan orın alıp, júreginiń otına aylanıwı, sheksiz qálewler payda etiwi kerek.
Tábiyiy túrde, hár bir millet rawajlanıwı ushın dúnya ilim-bilim jańalıqlarınan, ulıwmaadamzatlıq ideyalardan paydalanıw lazım. Biraq bir shárt penen. Bul pikir-ideyalar millettiń qálbi hám sanasınan ótiwi, «milliylesiwi» kerek. Sonda ǵana ol millet jolında xızmet ete aladı dep kórsetedi. Olar bunda ullı juwapkershilikti zıyalılar moynına júkleydi. Sebebi ol millet zárúrligin dilden ańlawshı hám onıń aldıǵa baslawshısı. Bunıń ushın zıyalınıń ózi «milliy ádep-ikramlılıq hám tárbiya iyesi» bolıwı dárkar. Olar bul máselede muǵallimlerdiń rolin joqarı kóteredi.
«Tárjiman» gazetası 1884-jılı bılay dep jazadı: «eger biziń aramızda jaqsı adamlar bolsa, basınan baslap mektep muǵallimleridur. Eger bizde paydalı adamlar bolsa, bular da olardur. Eger aramızda ózine hesh bir húrmet, maqtaw, dańq talap etpey, pútkil ǵayratın oqıw tárbiya islerine sarp etken kisiler bolsa, olar da muǵallimler. Dańq sizge, muhtaram muǵallimler!».
Jadidler sońǵı úsh-tórt ásir dawamında túsken halǵa túsip, tariyxın umıta jazlaǵan milletimizge tariyxıy sananı sińdiriwge hám ol arqalı jana ruwh baǵısh etiwge urındı. Milliy sananı tariyxıy sana arqalı júzege keltiriw múmkin dep tastıyıqladı..
Jadidler millet progresin ǵana emes, jasaw, hátteki onı saqlap qalıw kepilligin de milliylikten kórdi. «Millet pikirine baylanıslı quwatqa hesh bir kúsh bas kele almaydı dep jazadı Yusup Oqchura. Júz mıńlarsha aybatlı ásker bul pikir qarsısında jeńiledi. Millet atalmısh bul ullı qúdiretke búgin top hám mıń atlı bas kele almaydı…»
Millet túsinigi birlikti talap etedi. Birlik degende, tiykarınan til, rasalıq, diniy birlik kózde tutıladı. Solar tiykarında millettiń oyanıwı, ózin-ózi ańlawda áhmiyetli rol` oynaǵan, lekin keyinirek tiykarsız túrde ayıplaw quralına aylandırılǵan panislamizm, panturkizm, panturanizm, jergilikli milletshilik kibi túsinik hám atamalar payda boldı. Olardıń ayırımları óz dáwirinde milliy ideya dárejesine kóterildi, lekin siyasiy jaqtan ámelge asırıw imkaniyatı bolmaǵanı ushın zaman qabatlarında qalıp ketti.
Dúnyada jasap turǵan hár bir millettiń óz tábiyatınan, turmıs sharayatı hám turmıs tárizinen, maslaq-isenimlerinen kelip shıqqan, tiykarǵı tariyxıy tájriybeleri menen bekkemlenip, jetilisip barǵan hám baratırǵan pikir, kóz-qaras sisteması bar. Bul sistema millettiń bolmıs hám tábiyatqa múnásibetinen baslap, jámiyet, ádep-ikramlılıq siyasatına shekem bolǵan kóz-qarasların qamtıp aladı. Bul kóz-qaraslar sol millettiń tábiyatın, kelbetin, peyilin, is-háreketin, umtılıwın ózinde sawlelendiredi. Milliy ideologiya degen usı. Bul xalıq qanday xalıq? Tariyxıy ana watanı qay jerde? Kalay jasap kelgen?
Kimler menen qońsı jasaǵan? Dushpanları kim? Dosqa aylanǵan dushpanlar kimler? Mámleketshiligi, onıń kamalı hám zawalı? Basqarıw tutımı, ásker tutımı. Zeyini, zawqı - talǵamı, iyman-isenimi kibi millettiń tariyxı, turmısı menen baylanıslı ońlap máselelerdi aydınlastırmastan turıp bul tuwralı bir nárse dew qıyın. Lekin sonısı anıq, milliy ideologiya jámiyet turmısınıń jan tamırı. Ol qurısa, millet ósiwden toqtaydı, jámiyet buzıladı.
Onıń tiykarları tariyxta, úrp-ádet, dástúrlerimizde. Onı tiklewdiń zárúrligin birinshi bolıp jadidlerimiz sezedi.
Maxmudxoja Behbudiy ózbeklerdiń «sart» atalıwına qarsı shıqqan bir maqalasında bılay dep jazadı. «Qáwimniń atın hám jeti atasınıń atın bilmeytuǵınlardı qul-marquq deydi». Demek, millettiń tariyxın tanıǵan adamnıń namısı, maqtanısh sezimi bálent boladı dep kórsetedi.
Jadidler milliy ideya, milliy ideologiya máselesinde ózbek milletin Orta Aziyanıń túpkilikli, áyyemgi xalıqlarınıń, qáwimleriniń biri sıpatında, dúnya tsivilizatsiyası kesilislerinde júzege kelgen millet sıpatında qarawǵa, bunıń ushın tariyxtı biliwge shaqırdı. Ol boyınsha Zaki Validiydiń kitapları «Ulıwma túrk tariyxına kirisiw», «Búgingi túrk eli Túrkistan hám onıń jaqın tariyxı» atlı kitaplarınıń áhmiyeti kórsetilgen. Túrkistanda qalama-qala, awılma-awıl aralap shıqqan, pidayı jadidshilerimizdiń barlıǵı menen derlik shaxsiy tanıs bolǵan. Ol 1921 – jılı dúzilgen Túrkistan milliy birligi basshısı edi.
«Búgingi túrk eli Túrkistan hám onıń jaqın tariyxı» atlı kitabında ol bılay dep jazadı. «Biz pursat kútken milletlermiz. Milliy qúdiretimizdi sonday bir kózden keshirsek, Ózbekstan puqaraları barabarında qazaq, qırǵız, tatar hám bashqurtlardıń, yaǵnıy «orta túrk» dep ataǵanımız» túrklerdiń hám túrkmenlerdiń mádeniy kuwatı, tábiyatı, Awǵanıstannan yaki İrannan kem emes. Túrkistanda óz milletimiz jetistirgen qánige hám alımlardıń muǵdarı Orta hám aldıńǵı Aziya mámleketlerinen kem emes, tek ǵana Hindistan hám túrkiyadaǵıdan azdur. Ásirese, sawda, iskusstvo hám diyxanshılıqta túrkistanlıqlarǵa hesh bir adam bas kele almaydı. Bul máselede Evropalıqlar menen júdá ayrıqsha dárejede báseke ete aladı. Lekin túrk milletiniń sonday klassik qáwimlik qásiyetleri bardur, olardı oyatıp qosıwǵa erisilse, joǵaltqan nárselelerin bir az múddetke tiklep ala aladı» degen sóziniń wáliyligin házir kórip otırmız.
Jadidler eń dáslep tálim tarawında reformalar ótkerip, xalıqtıń sawatlılıǵı, bilimi, ulıwma ruwxıy sanasın asırıwǵa bel bayladı. XX ásir baslarında bir tárepten úlkede patsha húkimeti máplerine muwapıq keletuǵın mánawiy qashshaqlıq, ekinshi tárepten jergilikli burjuaziya diniy aqidaparaslarınıń tásiri turǵanda bul ortalıqta «usuli jadid» mektepleriniń ashılıwı úlken sotsiallıq siyasiy waqıya edi. Sol mekteplerge móljellep jaratılǵan baǵdarlamalardıń, muǵallimleriniń biri Munavvar qari Abdurashidxanov (1838-1931) bolıp, onda on pán úyreniliwi názerde tutılǵan. Bular miyras huqıqı, arifmetika, arab grammatikası, jáhán geografiyası, islam tariyxı, muqaddes tariyx, túrk hám arab imlası hám basqalar.
Jadidlerdiń din tarawındaǵı xızmetshilerdiń mánawiy pákligin saqlaw haqqındaǵı pikirleri júdá ibaratlı.
Diniy aqidaparastlar arasında ádep-ikramsızlıq, ayrıqsha parasatsızlıq penen óz húrmetin joǵaltıp qoyǵanlardıń kóbeyip baratırǵanlıǵına M.Behbudiy diniy sistemanı qayta qurıw, reformistlerdiń, ruxanıylerdiń jańa áwladın tayarlaw lazımlıǵın ayrıqsha tastıyıqlaydı. Onıń «Padarkush», Fitrattıń «Munazara», Hamzanıń «Záhárli ómir», «Qudretullanıń tonı» sıyaqlı dramalıq shıǵarmalarınıń júzege keliwi jadidshilerdiń sol talaplarınıń sebepshisi bolǵan.
Solay etip jadidlerdiń ideyalıq-filosofiyalıq oylarınıń negizinde tálimdi hám jańa kadrlardı tayarlaw isin reformalaw jattı.
Jadidshiliktiń aǵartıwshılıqqa tek ǵana bilimlerdi tarqatıw, násiyatlaw sonıń menen qatar hár qanday «biyádetke» qarsı ańlı gúres alıp barıw, onı joq qılıw, salamat ideyalıq printsiplerdi xalıq ortasına tarqatıwdı da názerde tutadı.
Jas áwladtı hár tárepleme rawajlandırıw maqsetinde, jadidler 1908 – jılda Buxarada gazetalar basıp shıǵardı, jańa usıl mektebin («Mektebi usılı jadid») shólkemlestirdi. Bul mekteplerde din tiykarları menen birge esap, geografiya, tábiyattanıw hám basqa pánler oqıtılar edi.
Mahmudxoja Behbudiy (1878-1919). Túrkistan jasların oqımıslı hám hár tárepleme rawajlanǵan shaxs qılıp jetistiriw tuwrısındaǵı ideyalardı úgit-násiyatladı. Ol barlıq sanalı iskerligi dawamında tek xalıq mápin qorǵadı. Xalqın baxıtlı etiw, perzentlerin sawatlı qılıw ushın gúresti. 1914-jılı jazılǵan «Jaslarǵa múrajat» maqalasında «Hátte múlkińizdi satsańızda ulıńızdı zamanǵa say oqıwǵa baǵdarlań» dedi.
Xalıqtı bilimli etiwge umtılǵan Munavvarqarı 1918-jılı may ayında Tashkent qalasında «Túrk oshaǵı» ilimiy mádeniy jámiyetin dúzdi. Bul jámiyet Túrkistan túrklerin milliy bayraq astında birlestirip, olarǵa milliy ruwx, milliy ideya hám milliy tárbiya beriw, milliy úrp-ádetler tiykarında ulıwma túrk mánawiyatın payda etiwdi hám sonday-aq milletimizdiń ruwxıy hám fizikalıq quwatın arttırıwdı óz aldına maqset etip qoydı. Munavvarqarı sol ideya astında is alıp baradı hám rus universiteti qatarında musılman bólimin ashıwǵa eristi. Onıń universitetiniń ózbekler ushın arnawlı oqıtıwshılar tayarlawshı bólimi «Dorilmuallimin»iń ashılıwında sóylegen sózinde, insan máripatlı bolıp kózi ashılmaǵansha hújdanı oyanbaslıǵın, hújdan oyanbasa ya ózin, ya xalqın erkin qorǵay almaslıǵın, bul bolsa iymansızlıq ekenligin náziklik penen túsindiredi.
Munavvarqarı 1926-jılda qamaqqa alınıp, «jawız niyetli jadid hám túrkparast», «milletshi», «xalıq dushpanı» tamǵası basılıp 1931-jılda atıwǵa húkim etildi.
Munavvarqarınıń táǵdirine izbe-iz onıń saplasları da sherik boldı. Bular Mirmuxsin Shermuxammedov (1895-1929), Abdulla Qodiriy (1894-1940), Muhammedsharif Sufizoda (1869-1937), İshoqon İbrat (1862-1934), Saidahmad Siddiqiy (1864-1927), Babaxan Saimov (1874-1929) hám kóplep basqalar.
Ulıwma Turan zamininde payda bolǵan milliy oyanıw wákilleri – jadidlerdiń basım kópshiligi tálimniń burınǵı jaǵdayına qarsı bas kóterip, reformalar ótkiziw, jańa usıl mekteplerin shólkemlestiriw, túrkistanlıqlardı qısqa múddette rawajlanǵan, ruwxıyatlı hám párawan turmıs keshiretuǵınlarǵa aylandırıw jolında háreket etti. Olardıń jaqsı ámelleri, pákize niyetleri, ideyaları áwladlar tárepinen dawam ettirilip, olardı ámelge asırıw imkaniyatı endi payda boldı.
XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap Qaraqalpaqstanda da jadidshilik aǵımına baylanıslı jańa metodtaǵı mektepler payda bola basladı. Jańa metodtaǵı mektebi 1907-jılı birinshi ret Petro-Aleksandrovskide ashılıp, birinshi muǵallim, tatar Xafiz Yanbulatov boldı. Sol dáwirde Ámudár`yanıń shep tamanındaǵı Xiywa xanınıń qarawında Xojeli hám Qońırat qalalarında da ashılǵan.
Shımbay qalasında bul mekteptiń ashılıwında belgili shayır Seyfulǵabit Majitovtıń 1907 –jılı Nókistiń bolısı İnayatqa jazǵan mınaday qosıǵı tásir etti.
Shımbaydan jeri keń suwı párawan,
Lekin bilimnen joq hesh namu nıshan.
Jigirma mıń úy, júz jigirma mıń jan,
Bir mektep joq oqıp bilim almaǵa.
S.Majitovtıń bul arzıwı orınlanbadı Rossiyadaǵı 1905-jılǵı revolyutsiyadan keyin jańa metod mekteplerinde (jadid mektebi) olardı qattı usladı, jańasınıń ashılıwına jol bermedi. 1911 jılı Túrkistan general-gubernatorı Tamsonov jadid mekteplerin jawıp onıń ornına jabıq russ túzem mektebin ashıwǵa buyrıq berdi. Nátiyjede 1917-jılǵa deyin Qaraqalpaqstanda tek ǵana úsh jadid mektebi bolıp, onıń ekewi Xiywa xanınıń territoriyasında is kórsetti. Usılardıń ishinde Xojelidegi jadid mektebiniń iskerligi júdá tiyimli bolgan. Onı basqarǵan Yusup Axmedov 1909 jılı Xojelide jańa metod mektebin ashqan. Birinshi jılı okıw pulsız bolǵan. Balalardıń sanı 50 ge jetken. Birinshi jıldıń juwmaǵı boyınsha imtixanǵa qala basshıları qatnasıp, oqıwshılardıń oqıwdı, jazıwdı tezden úyrengenine tań qalǵan. 1910-jılı Xojeli turǵınlarınan aqsha jıynap mektep qurılısın baslaǵan. Qurılıs 1911 jılı pitip, aq diywallar, keń xanalar, úlken aynekler, hár qıylı mektep úskeneleri xalıqlardı qızıqtırǵan. Bul mektep jámiyetlik fond (jámááti xayriya) shólkemlestirip, onıń juwmaǵı júdá áhmiyetli bolǵan. Oqıwǵa tólenetetuǵın aqsha muǵdarı arnawlı komissiya tárepinen belgilenip ol úsh tarifte qollanılǵan. Oqıwshılardın úy jaǵdayı esapqa alınǵan. Baydıń balaları ushın 1 rubl`, ortashalardıń balaları ushın 50 tiyin, jarlılardıń balaları ushın 25 tiyin. Aqsha tólew múmkinshiligi joq júdá jarlılardıń balaları biypul oqıtılǵan».<sup>1</sup>
Bul mekteptegi eń baslı waqıya onda hayal-qızlar klasınıń hám joqarǵı klasslardıń ashılıwı boldı. 1916-jılı bunıń úsh klasın 20 qız pitkergen. Bul mektepte eń joqarǵı klass besinshi klass bolıp onı 1915-jılı 5 bala, 1916 jılı 7 bala pitkergen. Besinshi klass ol waqıtta eń joqarǵı klass bolıp onı pitkergen jaslar ózlerin intelligentler dep esapladı. Xojelidegi jańa metodikalıq mektep («Tóte oqıw» mektebi) qaraqalpaqlar arasında óziniń mádeniy bulaqların payda etken dáregi bolıp, onda qızlar tigiwdi, pishiwdi, kestelewdi, awqat pisiriwdi, kir juwıwdı úyrengen. Sonıń menen qatar Xiywa xanınıń eziwshilik siyasatına qarsı bas kóteriw tuyǵıların da oyatqan.
1916-jıldan baslap bul mektep Xiywa xanlıǵına jaqpaǵan. Ol dáwirde Asfandiyar xannıń jawızlıǵı haywanıy xarakterge iye bola basladı. Xalıqtıń arasında «Xiywa xanı Asfandiyar, Bir isiń joq nırıqqa sıyar» degen ashıwlı gápler shıǵıwınıń sebepleriniń biri, onıń óziniń garemine 40 qız jıynawı onıń 20 sın gózzallardıń watanı bolǵan Xojeliden jıynaw boyınsha 1916 jılǵı yanvar` ayındaǵı buyrıǵınıń Xojelide orınlanbawında kóringen. Xojelide xan xızmetkerleri shólkemlesken qarsılıqqa ushıradı. Xojeli xalqı qızlardı jıynaw boyınsha jiberilgen patshanıń hayallar delegayatsiyasın úylerine kirgizbedi. Olar úylerge jakınlassa oqıwshılar tam basında turıp, olarǵa tas jawdırdı hám ol wákiller úylerge kire almadı. Yu Axmedov sonıń arasında óz qızların dár`yanıń oń tárepine orıs qaramına ótkeriwdi shólkemlestirdi. Túnde eki kemege tolǵan qızlar Nókis tárepine baratırǵanda birewi batıp suwǵa ketti. Xalıq ashıwlandı. Qalanıń jasları, ayrıqsha oqıwshılar bul gúreske jedel qatnastı. Bul waqıya xalıqtıń Xiywa xanı menen qatnasın ótkirlestirdi. Nátiyjede, 1916 jılı aprelde Xojelide kóterilis shıqtı. Bul kóteriliske qatnasqanı ushın Yu.Axmedov qamaqqa aldındı. Mektep jabıldı.
Ulıwma jadidshiliktiń sotsiallıq siyasiy aǵım retinde Qaraqalpaqstanǵa taralıw máselesi ele tereńirek izertlewdi talap etetuǵın másele bolıp esaplanadı. Házirgi qolda bar materiallarǵa qaraǵanda, jadidshilik Qaraqalpaqstanǵa «jadidiy usıl» mektebiniń payda bolıwında kórinip ústemlik etip turǵan patsha, xanlardıń siyasatına qarsı qaratılǵan aǵım bolıp qáliplesken.
<sup>4. Koloniyallıq hám baǵınqılıq dáwirindegi ózbek xalqınıń mánawiyatına tuwǵan qáwip.
Eger Patsha Rossiyası biziń ruwxıylıǵımızdı turǵınlıqta, qalaqlıqta tutıwǵa urınǵan bolsa, bol`shevik – shovinistler jergilikli xalıqlardı óz milliy ruwxıylıǵımızdan pútkilley jat etiw siyasatın tuttı. «Forması milliy, mazmunı sotsialistlik», «sovet mádeniyatı» tolıq eki júzlilikke qurıldı. Dindi, yaǵnıy xalıqtıń mın jıllıq isenimin biykar etti, ornına «shaxsqa sıyınıw», «paxta ǵárezsizligi ushın gúres», Túrkistan xalıqların ekonomikalıq qaramlıq hám ázzilik, úlke tábiyatınıń wayran bolıwı, suw, hawa, tábiyattıń záhárleniwine alıp keldi. «Xalıqlar doslıǵı», «internatsionalizm» bayraqları astında pútin milletler ana jurtınan quwıldı, milliy úlkeler xalıqları quramın ruslastırıw siyasatı qattı qollıq penen ámelge astı.</sup>
Máselen patsha koloniyası dáwirinde aǵartıwshılıq ideyasın joqarı kóterip shıqqan jadid babalarımızdıń iskerligi buǵan jáne bir jarqın mısal bola aladı.... óziniń shaxsiy manfatlerinen keship, el-ulıs marifatları ushın, jurtımızda progresske jeteklew maqsetinde ámelge asırılǵan aǵartıwshılıqtı, pidayı insanlardıń iygi islerin áwladlar yadınan óshiriw ushın qansha qataǵanlıq islepdi.
Tariyxtan málim bolǵanınday, bir xalıqtı ózine baǵındarıwdı qálegen kúshler eń dáslep onıń ótmishinen, tariyxınan, mádeniyatınan júda etiwge umtıladı. Basıp alınǵan mámleket xalıqlarınıń mádeniy- ruwxıy rawajlanıwın tunshıqtırıw, joq qılıw arqalı ózleriniń koloniyallıq tártiplerin saqlap turıwı, koloniyallıq siyasattıń tariyx sınawınan ótken dástúriy jollarınan biri bolıp sanaladı. Basqınshı mámleket boysındırılǵan xalıqlardı bara-bara ózine sińdirip jiberiw, bunıń ushın óz ideologiyası hám ideyaların olarǵa májbúriy zorlap eńgiziw mádeniyatına zıyan keltiriw, milliy tili, milliy úrp ádetleri hám milliy qádiriyatların rawajlandırıwǵa jol bermeslikler kolonizatorlıq siyasattıń tiykarǵı maqseti boldı.
Áyyemgi zamandaǵı Qıtay filosoflarınıń biri óziniń imperatorına mınaday másláhat bergen ekeń «Meniń húkimdarım, eger qandayda bir mámleketti jawlap almaqshı hám sol elde uzaq húkim súrmekshi bolsańız, birinshi náwbette sol mámlekettiń xalqın ruwxıylıǵınan maxrum qılıń, yaǵnıy juda etip, mádeniyatınan ayırıń. Ruwxıylıǵınan júdá bolǵan xalıqta aqıllılıq, birdemlik, ulıwma máplerdi anıqlawda awızbirshilikte bolmaydı degen túsinikti Rossiya kolonizatorlarınıń hám totalitarizmniń baslı siyasatınıń tiykarı boldı.
Bul siyasattıń da tereń oylanǵan sebepleri bolǵan. Óz mádeniyatınan, juda bolǵan xalıq mánawiy jarlılıqqa ushırap birigiwge kúshi kelmey qalıwı sózsiz.
Mısalı ilim-pán hám mádeniyattın eń rawajlanǵan oraylarınan bolǵan Túrkstandı zorlıq jolı menen basıp alǵan patsha húkimeti jergilikli xalıqtı qullıq, siyasiy baǵınıqılıq hám ruwxıy jarlılıq jaǵdayında uslap turıwdı basqınshılıq siyasatınıń oraylıq máselelerinen biri dep esapladı. Óziniń jawız hám hiylekerlik siyasatın ámelge asırıwdıń tiykarǵı jol jorıqların islep shıǵıw ushın jumıstı neden baslaw kerekligi haqqında usınıs hám juwmaqlar beriw tapsırması menen patsha húkimetindegi kópshilik alımlar hám basqa da taraw adamları Rossiyadan Túrkstanǵa jiberildi.
Basıp alınǵan mámlekette ilim-pán, mádeniyat, mánawiyat basqınshı mámleketke qaraǵanda bir neshe mártebe ústin bolsa, bunday jerlerde koloniyallıq tártiplerdi saqlap turıw ańsat keshpeydi. Biziń úlke bolsa, basqınshı patsha Rossiyasınanda mánawiy-máripiy hám mádeniy rawajlanıw jaǵınan bir qansha ústin turdı. Patsha húkimeti alımlar másláhátine ámel qılıp, biziń úlkede qanday bolmasın ózlerin jergilikli xalıqtan ústinligin dálillewge hám sol arqalı «úzil-kesil» jeńiske erisiwge shıntlap kiristi. Ótmishtegi basqınshılar sıyaqlı patsha basqınshılıǵı da bul tarawdaǵı isti Túrkistan xalqın bir neshe mıń jıllıq tariyxı, mádeniyatı, úrp-ádetlerinen ayırıw ruwxıy mánawiy jarlılıqka túsiriw dep bildi. Bul uzaqtı oylaǵan, rejelestirilgen siyasat edi. Bul siyasat tiykarında patsha húkimetiniń máplerin hár tárepleme qorǵaw hám Túrkstan xalıqların, sonıń ishinde Ózbekstan, sonday-aq, Qaraqalpaqstan xalqınıń milliy ózligin ańlawdan juda etiw, ótmishin umıttırıw, Watanpárwarlıq tuyǵısınan juda bolǵan óz keleshegin kóre almaytuǵın adamlar toparına aylandırıw wazıypası turǵan edi.
Tariyx millettiń haqıyqıy tárbiyashısı. Biziń ullı babalarımızdıń jeńisleri hám isleri adamlardıń yadın oyatadı, puqaralıq sananı háwijlendiredi, ádep-ikramlılıq tárbiyada tabıslardı eleklewdiń deregine aylanadı. Sonıń ushın olar xalıqtı óz tariyxınan ayırıwǵa tırıstı.
Ruwxıyat hám aǵartıwshılıq xalıqtıń óz ótmishin biliwi hám keleshegin túsinip jetiwine járdem beredi. Ruwxıyat hám aǵartıwshılıqtan ajıralǵan xalıq milliy tárepinen de ózin ańlap ala almaydı, táǵdirge tán berip jasawdı ózine qolay kóredi. Patsha Rossiyası bul úlkede sawatsızlıq, bilimsizlik jaǵdayın qáliplestiriw hám hár tárepleme bekkemlew ushın háreket etti. Tsarizmniń kolonial siyasatın Shıǵısta qan hám qılısh penen járiya etken generallardıń biri M.D.Skobelev «Milletti joq qılıw ushın onı qırıw shárt emes, onıń mádeniyatın, tilin, iskusstvosın joq qılsaq bolǵanı, tez arada ózinen-ózi joq bolıp ketedi»,-dep «boljaǵan» edi. Onıń sol «dana» kórsetpesi Túrkistandaǵı mánawiy aǵartıwshılıq hám mánawiyatqa qaratılǵan nadanlıqlar hám jawızlıqlar ushın qollanba bolıp xızmet qıldı. Tsarizm Túrkstan xalıqların sawatsızlıq, bilimsizlik jaǵdayında uslap turıwdan mápdar edi. Onıń maqseti ǵáplet uyqısında jatırǵan, zamanagóy ilim - texnika, aǵartıwshılıq tabıslarınan biyxabar, milliy sanası pás, milliy maqtanısh sezimleri taptalǵan xalıqtı talaw, eziwden ibarat edi. Patsha húkimetiniń kolonial úlkelerdegi wákilleri «yarım patsha» general-gubernatorlar Kaufman, Kuropatkin, jállad Golovanovqa uqsaǵanlar Samarqand, Buxara, Xiywa, Qoqand, Tashkenttegi meshit-medreselerdi, baǵlar hám arıqlardı toptan oqqa tutıp jer menen jeksen etti. Patsha imperiyasınıń koloniallıq eziwshiligi Qaraqalpaqstanda da hádden tısqarı kúsheyip, xalıq oǵada awır turmısta jasadı. Úzliksiz kóbeyip barǵan salıqlar hám basqada májbúriy tólenetuǵın hár qıylı tólemler hám minnetli túrde mutqa islep beretuǵın jumıslar xalıqtıń turmıs ahwalın tómenletip jiberdi. Úlkedegi xalıqtıń tiykarın quraytuǵın diyxanlar diyxanshılıq jumıslarınıń derlik barlıǵın orınladı. Bul jumıslar ushın Patsha tárepinen ǵárejet te bólinbedi, qayta patsha hákimshiligi qazıw hám basqa da suwdan paydalanıw jumısların shólkemlestiriwde kóplep nızamsızlıqlarǵa jol qoydı. Patsha húkimetiniń Túrkstandaǵı kolonial siyasatınıń túp mazmunında qanday maqsetler jatırǵanın xalqımızdıń bilimli, mádeniyatlı ziyrek, aqıllı dana perzentleri álle qashan túsinip jetken edi. Patsha húkimetiniń kolonial siyasatın áshkara etken, xalıqtı erkinlik hám azatlıqqa, bilim hám mádeniyatqa baslaǵan, milliy qádiriyatlarımızdı qollap-quwatlaǵan, usı jolda azap shegip qurban bolǵan ullı qálb iyesi Abdirawf Fitrat óziniń «Túrkstanda ruslar» miynetinde mámleketler arasında Túrkstanımız sıyaqlı baxıtsız mámleket dúnyada joq. Rus kapitalistleri menen, rus poplarınıń sadıq isenimli qarawılları bolǵan eski Rossiya húkimeti sońǵı eliw jıl ishinde Túrkstanlı balalardıń paydalarına bir is isledime yaki islemekshi boldı ma? Mine sol sawalǵa «joq!» degennen basqa bir juwaptıń ózi joq. Jurtımız eliw bir jıl áskeriy mekemeler qol astında turǵanı ushın biz Evropanıń mádeniy rawajlanǵan milletleri menen kórise almadıq, olardıń sotsiallıq hám ekonomikalıq pikirlerinen paydalana almadıq. Biziń kózlerimizdi ashırmaslıq rus siyasatınıń tiykarǵı printsipine aylanǵanlıǵı ushın, tatar aǵayınlerimizdiń Túrkstannan jer alıw, Túrkstanda mektep saldırıw sıyaqlı usınıslarına qatań tıyım saldırıldı. Biziń diniy hám milliy sezimlerimizdi óltiriw tilegi menen Ostroutov sıyaqlı poplardıń idarasında gazeta shıǵarıldı, mektep ashıldı, biraq óz milletimiz hám diyanatımızdı ańlamaq ushın óz tárepimizden ashılǵan mektepler hám gazetalarǵa tıyım salındı»-dep jazǵan edi. Abdurawf Fitrattıń qálbinen shıqqan usı sózlerde kolonializm siyasatınıń bárshe tárepleri ashıp kórsetilgenligin kóriwge boladı. Xalıqtı pútinley sawatsız qaldırıw ushın alfavitti bir neshshe ret ózgertiwde bunıń mısalın beredi. Solay etip «patsha húkimetiniń Túrkstan xalıqlarına qarsı qaratılǵan koloniyallıq siyasatı bul xalıqlar ortasındaǵı hár qanday mámleket iske asırıwı tiyis tártiplerdi joq qılıw, olardıń sotsial-ekonomikalıq, siyasiy - mádeniy rawajlanıwın toqtatıw, olarǵa erkinlik bermew, milliy qádiriyatlarımızdı jerge urıw, kemsitiw, milliy maqtanıshın, ruwxıylıǵın qorlap, xalıqtı qorqıwda usladı. Bul siyasattı ámelge asırıw arqalı kolonial úlkede húkimlik súriwin máńgilestiriwdi maqset qılǵan edi.
Keshegi baǵınıńqılıq dáwirimizdegi mánawiyatımızdıń awhalına kelsek biz onı húrmetli Prezidentimizdiń «Joqarı mánawiyat jeńilmes kúsh» degen miynetindegi «Biz basımızdan keshirgen burınǵı kolonial dúzim dáwirinde milliy mánawiyattı rawajlandırıwǵa hasla jol qoyılmaǵanlıǵı málim. Kerisinshe xalqımızdıń tábiyatına, jasaw qálpine jat bolǵan kommunistlik ideologiyanı hár qanday jollar menen hám zorlıq penen eńgiziwge háreket islegen», «Ózlerińiz oylanıp kóriń basqınshılıqqa tiykarlanǵan dúzim, koloniyalıq dáwirde biz kim edik», «Taǵdirimiz kimniń qolında edi», «Kaaba dep qay jerge sıyınatuǵın edik», «Tilimiz dinimiz qanday awhalda edi?», «Biziń maqtanıshımız, insanıy húrmetimiz, úrp-ádetlerimiz qanday túsiniklerge almastırılǵan edi» h.t.b. sorawlarına juwaplardı kóz aldımızǵa keltirsek biziń mánawiyatımızdıń qanday dárejede bolǵanlıǵın kórsetedi.
Oktyabr` tóńkerisi nátiyjesinde bol`shevikler biziń úlkemizdi basıp aldı hám jekke kommunistlik ideologiya húkimlik qıldı. Xalqımızdıń ruwxıyatına qısım jasaw baslandı. Oraydıń ruxsatısız hesh nárse islep bolmaytuǵın boldı. Jergilikli baslıqlar óz xalqınıń zárúrliginen kelip shıǵıp ózlerine tura keletuǵın qarar qabıl ete almadı. Hátteki «Qaraqalpaqstanda yaki Xorezmde bir ǵana balalar baqshasın qurıw ushın oraydan ruxsat alıw kerek edi». «Biziń jurtımızdan alıp shıǵıp ketip atırǵan jer astı hám jer ústi baylıqlarımızdı esaplańlar, bizden alıp atırǵanıńız qansha, bizge berip atırǵanlarıńız bunsha nege kem, deseńiz Sizdi milletshil qılıp shaqırar edi²².