3-tema. Oraylıq Aziya xalıqları ruwxıylıǵınıń qáliplesiw processleri Koloniyalıq hám baǵınıńqılıq sharayatında ózbek xalqınıń ruwxıylıǵına qáwipi. Milliy Oyanıw hám Jadidshilik ruwxıylıǵı Reje

3-tema. Oraylıq Aziya xalıqları ruwxıylıǵınıń qáliplesiw processleri
Koloniyalıq hám baǵınıńqılıq sharayatında ózbek xalqınıń ruwxıylıǵına qáwipi. Milliy Oyanıw hám Jadidshilik ruwxıylıǵı
Reje:
1. Áyyemgi Oraylıq Aziya xalıqları ruwxıyatınıń qáliplesiw protsessleri
2. İslam ruwxıyatı hám shaxs
3. Jádidshilerdiń bilimlendiriw háreketi hám onıń xalıq ruwxıyatındaǵı ornı
4. Koloniyallıq hám baǵınıńqılıq dáwirindegi ózbek xalqınıń ruwxıyatına tuwǵan qáwip
Tayanısh túsinikler
İslamǵa deyingi ruwxıyat, islam ruwxıyatı, mif, Avesto, Oǵuznama, túrk bitikleri, Tańrige iseniw, Mazda, Axriman, Zardushtlik, jaqsılıq, jamanlıq, túrkler, Mırza Ulıǵbek, Mahmud Qashǵariy, al-Buxariy, at Termiziy, Farabiy, Ábu Áliy ibn Sino, Yusuf Xas Hajib, Qabusnama, Quranı Kárim, Gasparali, Behbudiy, Munavvar qarı, qaraqalpaq jadidshiligi, koloniyalıq hám baǵınıńqı dáwir, Abdulla Qodiriy, Sholpan.


1. Áyyemgi Oraylıq Aziya xalıqlarınıń qáliplesiw protsessleri
Milliy ruwxıylıǵımızdıń tariyxıy protsesi júdá uzaq hám qıyın másele. Onı tereń hám xár tárepleme izertlew keleshektiń sawaplı wazıypası.
İnsaniyattıń tariyxıy jetiskenligin házirgi Evropa ilimpazları 4 dáwirge bóledi:

1. 
   Alǵashqı jámiyet. 2. Áyyemgi dúnya. 3. Orta ásirler. 4. Jańa dáwir.
   

Al, arxeologlar hám paleontologlar bolsa bul máselege biraz ózgeshe qarap, tas ásiri, bronza ásiri, temir ásiri dep dúnyanı úsh basqıshqa bólip úyretedi.
Milliy ruwxıyatımızdıń tariyxıy jetilisiwi úlkemiz xalıqlarınıń mádeniy rawajlanıw protsesi menen baylanıslı. Usı sebepten milliy ruwxıylıǵımızdıń neshe mıń jıllıq jetiskenligin úsh tiykarǵı dáwirge ajıratıw talapqa muwapıq keledi:

1. 
   İslamǵa deyingi milliy ruwxıyatımızdıń qáliplesiwi
   
2. 
   İslam aymaqlıq mádeniyatı sheńberinde milliy ruwxıyatımız jetiskenligi
   
3. 
   Jańa dáwirde dúnya mádeniyatı hám milliy ruwxıyatımız.
   

Bul dáwirler óz ishine alǵan múddetlerine kóre óz-ara teń emes. Birinshi dáwir neshe mıń jıldı qurasa, ekinshi dáwir 8-9 ásirdi óz ishine aladı, úshinshi dáwir bolsa úlkemiz – Túrkistan ushın 5 ásir shaması dawam etip, aqırǵı 200 jılı kóbirek apatlarǵa tolı boldı.
Alǵashqı jámiyet insan turmısınıń ekonomika, siyasat, mánawiyat sıyaqlı túrli tarawların bir-birinen ajıralmaǵan halda túsingen, turmıslıq tálim, huqıq hám ádep, din bir-birinen ayrıqsha ǵárezsiz bolǵan emes. Usınday shárayatta siyasiy húkimranlıq, ekonomikalıq menshikke iyelik, ruwxıy kúsh bir-biri menen aralasıp bir tarawda qúdiretli bolǵan insan, basqa tarawlardı da túsiniwge umtılǵan.
Mif - dáslepki insan sanasında Bolmıs haqıyqatınıń qıyalıy tımsalları kórinisi. Házirgi zaman adamı mifti ápsana sıpatında túsinedi, biraq áyyemgi dúnya adamları miftiń Bolmıs haqıyqatın kórinisi ekenine gúman etpegen. Máselen. áyyemgi grekler Zevs, Apollon, Afrodita sıyaqlı túrli qudaylardı Olimp tawında máńgi jasaydı dep túsingen hám olarǵa arnap ibadatxanalar qurıp, qurbanlıqlar shalǵan.
Milliy mámleketlerdiń qáliplese baslawı millettiń qáliplesiwi menen baylanıslı qubılıs. «Avesto» mádeniyatınıń qáliplesiwi b.e.sh.VII-VI ásirlerde juwmaqlanǵan hám bálki sol dáwirlerde jazba tekstke kóshken bolıwı itimal. Hár halda İskender Zulqarnayın úlkemizge kelgende «Avesto» nıń tolıq jazba teksti bar bolǵanlıǵı tuwralı áyyemgi kitaplarda aytıladı. Biziń territoriyada dáslepki mámlekettiń júzege keliwi de usı dáwirlerde baslanǵan bolıp, «Avesto» tekstlerinde dáslepki mámleketke baylanıslı atamalar hám túsiniklerdiń ushırasıwı tiykarsız emes. «Avesto» kitabında Ullı Táńri Axura Mazda jaratqan úlkeler Ariana Vaeja (Xorezm), Gava (Suǵdiyana), Mouru, Baxdi (Boxtar yamasa grekshe Baktriya), Nisaya (Nisa – Parfiya paytaxtı), Haroyva (Xirat) hám basqalardıń sanap ótiledi. Bul jerlerde qáliplesken mádeniy – ruwxıy ortalıq áste-aqırın óz shegaralarınan keńeyip barıp, pútkil İran hám Azerbayjanǵa tarqaladı. İran aymaǵında zardushtiylik isenimine tayanǵan ullı imperiyalar payda boldı hám olar arqalı bul táliymat Mesopotamiya, Arabstan yarım atawı, Kishi Aziya (házirgi Túrkiya burınǵı Vizantiya) hátte áyyemgi Grek hám Rim (házirgi İtaliya) shegaralarına jetip barıp, óz tásirin kórsetti. Biraq Zardusht ideyaları áyyemgi Gretsiyada ilim-pánniń rawajlanıwına xızmet ete baslaǵan bir dáwirde biziń territoriya xalıqlarınıń basına kóp apatlar jawıldı. Dáslep, İranda saltanat ornatqan Axamaniyler, Turan eline izbe-iz basqınshılıq shólkemlestirdi. Soń Gretsiyadaǵı İskender Zulqarnayın láshker tartıp keldi. Ekinshi tárepten Qıtay qaǵanlıǵı da jansız jiberip, xalıqlar arasında qarsılıq shıǵardı, geyde ózi bastırıp kirip Shıǵıs Túrkistan hám Ferǵananı basıp alıwǵa urındı. Juwan-juwanlar da arqadan hújim shólkemlestirip turar edi.
Lekin xunlar áyyemgi túrklerdiń babalarıda jawınger bolǵan, BalÁmir (374-400), Yulduz (400-410), Attila (434-453) sıyaqlı belgili láshkerbasılar pútkil Rim imperiyasın lárzege saldı. Qushanlar imperiyası biziń eramızdıń baslarında házirgi Arqa Hindistan İndiya hám Turan úlkelerin bir aymaqqa birlestiriwge eristi. Millettiń óz-ózin ańlap jetiwi usılayınsha bara berdi. V-VI ásirlerden baslap, gúllep jasnaǵan waqıtlarda Qara teńiz boyları hám Dunay jaǵalarınan Sibir hám Mongoliya jerlerine deyin, Volga boyları hám Ural tawı eteklerinen házirgi Arqa Awǵanstanǵa deyin húkimin júrgizgen Ullı túrk qaǵanlıǵı (yaki Kók túrk qaǵanlıǵı – «kók» bul jerde «muqaddes» degen máni») qáliplesti. Bul ullı imperiya VII ásir baslarına deyin jasadı. Bul dáwirde ulıwma túrk ádebiy tili qáliplesti, áskeriy demokratiya nızamları áste-aqırın turaqlı mámleketshilik qaǵıydalarına aylanıp bardı, túrkiy jazıw islep shıǵılıp, bay ádebiy estelikler dúnyaǵa keldi. Olardıń júdá kópshiligi bizge deyin jetip kelmegen bolıwı múmkin, biraq jetip kelgenleriniń ózin alǵanda da úlken ruwxıy baylıq jaratılǵanlıǵına guwalıq beredi.
«Oǵuznama», «Qultegin», «Tonıkók», «Bilke qaǵan bitikleri» sıyaqlı úlken tariyxıy - kórkem shıǵarmalar usı dáwir ata-babalarımızdıń oylaw tárizi, arzıw-ármanları, ruwxıy kamalat dárejesin sáwlelendiredi. Bul tas bitiklerdegi eń áhmiyetli tema Watan hám millet, ǵárezsiz mámleketshilik ideyaları. Olar bitik avtorları Ywllıǵ tigin, Tunikók hám basqalar qálbinde joqarı sezimlerdi tuwdırǵan hám bul tuyǵı olardı oqıǵan búgingi kitapxannıń qálbinde de bunnan 12 ásir burın qanday bolsa, tap sonday tásir kórsete aladı. Budunnıń (yaǵnıy, sol dáwir tilinde-xalıqtıń) pútinligi, el basshısınıń aqıllılıǵı hám isbilermenligi, bahadırlardıń shaqqanlıǵı hám mártligi, ǵayratı búgingi kúnimiz ushın da ibrat hám úlgi bolarlıq.
Bul bitikler mazmunınan túrkiy eli islamnan aldınıraq bir xalıq sıpatında ózligin tanıp alǵanın ayqın sezemiz hám islam dáwirindegi túrkiy dinastiyalardıń joqarılawınıń ruwxıy ólshemleri hám negizleri ekenligine ámiyn bolasız. Bul waqıtta túrkiy xalıqlar jalǵız Táńrige isengen. 716-720 jıllar arasında jazılǵan «Kishi Qultegin bitigi» bılay baslanadı:
Táńri toq Táńri inayatı menen
Túrk Bilke qaǵan bul jerge keldim.
Sózimdi túwel esitkil.
Aǵa – inilerim, Uǵlanım,
Birlesken ulusım, budunim,
Ońdaǵı hákim, úlken begler,
Swldagi buyrıq tarqatıwshı begler,
Wtuz,
Twquz wǵuz bekleri, buduni
Bu sózimni jaqsılap esit,
Qattı tıńla.
Bul qatarlardı 716 jılı taxtqa otırǵan Bilke qaǵan atınan onıń jiyeni, ullı sárkarda Kulteginniń aqlıǵı ullı shayır Ywlluǵ tigin (tigin – túrkshe «shahzoda» mánisin bildiredi) jazbaqta. Bul Watan hám millet pidayısı óz babaları hám dayısınıń gúreslerine baǵıshlap jazǵan úlken dástanlarda millet hám xalıq basın qawıstırıw ushın óz ómirin tikken bahadır hám isbilermen el ullıların bayraq etti, ulıstıń bas mápi, milliy mámlekettiń jetekshi ideyası ne ekenligin kórsetip bergen:
«Túrk budunı» - Ullı túrk qaǵanlıǵı (Kók túrk qaǵanlıǵı) dáwirinde ulıwma túrkiy ádebiy til, ǵárezsiz mámleket ideyaları tiykarında jetik qáliplesken hám «Qultegin bitigi», «Bilke qaǵan bitigi», «Tonıkók bitigi» sıyaqlı túrkiy tas bitiklerde túrkiy xalıq hám millet túsinigi óz kórinisin tapqan.
Sárkarda Kultegin túrli túrkiy qáwimlerdi bir xalıq sıpatında birlestiriw ushın pútin ómirin pida etti, Túrk qaǵanlıǵınıń aqırǵı húkimdarı aǵası Bilke qaǵan, saltanattı babaları basqarǵan belgili eller aymaqlarında saqlap qalıw ushın tınbay túrli buzǵınshılıq printsiplerine qarsı ayawsız urıslar alıp bardı. Ywllıǵ tigin ullı babaları úlgisinde eldi watanǵa muhabbat, milletparwarlıq ruwxında tárbiya qılıwǵa umtıldı. El tınısh, xalıq párawan bolıwı ushın mámleketti basqarıwshılardan, beklerden hám ápiwayı xalıqtan qanday ruwxıy pazıyletler talap etiliwin ullı qaǵanlar dáwirinen úlgi keltirip kórsetip berdi.
Onda, húkimdardıń tiykarǵı pazıyleti bilimli, parasatlı, sonıń menen birge kúshli hám márt bolsa, láshkerbasılar, ámeldarlar da sonday bolsa, bekler, ápiwayı puqaralar millet hám Watanǵa sadıq, tuwrı sóz, gápi menen ámeli bir jerden shıǵatuǵın bolsa, mámleket joqarılaydı. El paraxatshılıqta jasaydı. Eger húkimdarlar eldi oylamasa, xalıq tuwrı joldan taysa, jurt qarap bolıp, millet ózgeler tásirine giriptar boladı dedi. Bul ázeliy hám ruwxıy qádiriyatlar búgingi kúnimizde de óz áhmiyetin saqlap, Ózbekstan Prezidentiniń shıǵarmalarında bayanatlarda óz kórinisin tawıp kelmekte. Bunnan 1300 jıl ilgeri Ywllıǵ tigin, Tonıkók sıyaqlı millet ushın qayǵırǵan shayırları bolǵan el ózligin hesh qashan joǵaltpadı, mıń bir bálelerden aman shıǵıp jáne joqarılay berdi. Bunıń sebebi túrkler jawınger hám mánawiyatlı xalıq bolǵan.
Tariyxtıń kórsetiwinshe, Túrkistan óz tariyxında dúnyanıń tórtten bir bólegine húkimranlıq etken. Qıtay, Hindistan, Awǵanstan, Xorasan, İran, Ázerbayjan, Kavkaz, Anatoliya, Túrkiya, Rim, İrak, Siriya, Mısır, Arqa Afrika, Shıǵıs hám Orta Evropa. Balqan elleri bastan-ayaq túrklerge baǵındırılǵan hám hákimlik maydanına aylandırılǵan. Túrkler ol úlkelerde bir qansha mámleketler dúzgen.
İslam hám xristian dinlerinde: «Túrkler Allanıń áskeri» delingen. İmam Aǵzam Ábiw Xanifa házireti haj waqtında «Áy Alla, Men seniń ushın Muhammed sháriyatına boysındım. Eger tutqan jolım tuwrı bolsa, xızmetim haq bolsa, maǵan járdem qıl» dep tabınıptı. Sonda ǵayıptan kelgen dawıs oǵan: «Sen tuwrı sóylediń. Álbette, qılısh hámme waqıt túrklerdiń qolında eken, mazhabıńa zawal joq» dep juwap bergen.
Házireti Muhammed payǵambarımız túrkler haqqında bılay degen: «Túrkler Sizge tiymegenshe, siz hám olarǵa tiymeń» Bul hádis Abu Daud Sujistoniydiń «Suxon» hádislerinde qollanılıp hám kóplep tariyxıy shıǵarmalarda kórsetilgen.
Onnan keyin musılman túrkleri kápir (kafir) dep sanalǵan túrklerge qarsı gúresken. Bul haqqında Maxmud Qashǵariy zamanınan qalǵan mınanday gápler bar «Rasulullah Mirajǵa shıqqanda payǵambarlar arasında bir kisini tanımaptı. Jábireyil perishteden onıń kimligin soraptı. Ol onıń, yaǵnıy Muhammedtiń payǵambar bolǵanınan keyin 333-jıldan soń Túrkistandı dinimizge baslawshı Sobun Bograxannıń ruwxı ekenligin bildiredi. Payǵambar jerge kelip oǵan duwa qıladı». Haqıyqatında tariyxta Bograxan húkimdar bolǵanda islam dini Túrkistanda keńnen en jayǵan. Ol toqsan altı jasına shekem, yaǵnıy ólgenshe qılısh penen Ámiwdár`ya boylarına deyin, Qubladan Hindistanǵa sheken, arqadan Qaraqurımǵa deyingi territoriyalardaǵı túrk kápirlerin islam dinine baǵındırǵan.
Mahmud Qashǵariy túrklerdiń islamiyatqa qattı baylanǵanlıǵına júdá isengen islamiyat dáreklerinde «Meniń túrk ismli Shıǵısta jaylasqan bir áskerim bar. Eger bir qáwimge ǵázeplensem, túrklerdi solardıń ústine jiberemen» degenin keltiredi.
Túrkistan úlkesi haqqında Faxratdin Mubarak Shax (XII ásir) «Shınnan (Qıtaydan) Rum úlkesine deyin, Arqanıń muzlı jaǵalarına deyin sozılǵan barlıq úlkeler Túrkistandur. Jer júzinde Túrkistannan ullı mámleket joq» dep keltirse, XIII ásirdegi belgili geograf Yaqut «Jer júziniń tórtten bir bólegi bul Túrkistan úlkesi» degen sol Múbárek shax «arabshadan keyin túrksheden gózzalıraq hám saldamlıraq til joq. Qádim zamanlardan beri ámir hám áskerbasılardıń kópshiligi túrkdur. Dáwlet, hamal, altın hám gúmis, hám pútkil xalıq olardıń xızmetindedur. Xalıqlar túrklerdiń dáwleti sayasında izzet-ikram qılınǵanı ushın búgin burınǵıdan da kóbirek túrkshege qızıqsınbaqtadur» dep keltirgen.
Túrkler óziniń shárayatına baylanıslı hindstanlıqlarǵa usap urıstı gúná dep túsinbegen, bálki ádet, hátteki, sawap dep esaplaǵan. Dástanlarda kórsetilgenindey, Oǵuz xan mámleketti balalarına tapsırǵanda «Áy ullarım! Men qartayıp qaldım. Kóp urıs qıldım. Kók Táńirge bolǵan parızımdı atqardım» degen eken.
Túrklerdiń bunday qúdiretliligine tiykar bolǵan sebep onıń dini hám mánawiyatı edi.
Túrkistan X ásirde tolıq islamiyatqa kirdi. Sonı aytıw kerek, Túrkler islamǵa basqa milletler sıyaqlı zorlıq penen emes, tiykarınan ózleriniń qálewi menen ótti. Bunıń sebebi eski túrk dini táńirshiliktiń, tiykarǵı aqıydaları islamǵa júdá jaqın ekenligi. Siriyalı Mixayldıń pikiri boyınsha «Túrk milletiniń ázelden bir Táńirge isengenligi islamdı qabıl etiwge sebep boldı».
İran tariyxshısı Juvayniy «Shamanlardıń sózi hám duwası menen shaxzadalar qattı esaplasadı, olardıń pikirlerin esitpesten bir iske kirispeydi. Shamanlar kesellerdi de dawalaydı» dep kórsetedi. Túrkler shamanlardıń Táńiri menen múnásibette bolatuǵınlıǵına isengen.
Túrklerdiń Qıtayǵa baǵınǵan dáwirinde Qıtay dáreklerinen tabılǵan İshpara xannıń tómendegi sózleri ibratlı. «Ulımdı sarayıńızǵa jiberip atırman. Ol Sizge hár jılı shıǵısı hasıl atlardı aparajaq. Men erte-kesh hámirińizge tayarman. Biraq kiyimlerimizdiń aldın ashıwǵa burınǵı kiyimlerimizdi sheshiwge, tilimizdi ózgertiwge hám siziń zańlarıńızdı qabıl etiwge kelsek, biziń úrp-ádetimiz júdá erteden bolǵanı sebepli oǵan batılım barmaydı. Biziń milletimizdiń qálbi birdur» degen eken.
Sonday-aq biziń xalqımızdıń ataqlı dástanı «Alpamıs» ta Baysarı baydıń qalmaqlarǵa kóship kelgennen keyin Tayshaxanǵa barıp:
Zakat deseń bereyin,
Salǵırt deseń bereyin,
Dinimdi buzba xan aǵa,
Jurtıńda dáwran súreyin, degen talabına júdá uqsas.
Túrk xanları Qutluǵ, onıń inisi Qapaxan hám balası Bilke qıtaylarǵa qarsı on eki márte urıs ashıp, óziniń Watanın, ózligin saqlaǵan. Bunıń sebebi túrklerdiń joqarı mánawiyatlıǵı edi.
Orta Aziyadaǵı túrklerdiń jetisken qúdireti: túrk – xunlar dúnyada birinshi bolıp er-turman sıyaqlı ánjamlar shıǵarǵan. Sonıń menen birge atlı ásker ushın mólsherlengen shalbar, belbew oylap tapqan.
Ayaq – kiyimniń payda bolıwı da túrklerge baylanıslı. Sonıń menen birge olar uzın qılısh paydalanǵan. At hám qural túrklerdiń kúshin, quwatın arttırıp dúnyanı iyelewge tiykar salǵan. Bul dáwirde qıtaylar attı tek arbaǵa ǵana qosa aladı eken. Túrklerdiń atlı áskerleriniń tezlik penen hújimge kóshkeninde olardıń qarsılasları sharasız qalatuǵın bolǵan.
Túrkler tosattan qılınǵan hújimleri hám onıń ózine tán usılları arqalı hár qanday quwatlı dushpanlardı da qıyratqan. Orta ásirler dereklerinde túrkler «Dawılday birden payda bolıp, qus sıyaqlı birden kózden ǵayıp boladı» dep túsindirilgen. Sonıń ushın da karaqalpaqlar «at degenshe qanat deseńshi» degen.
Nátiyjede bul tásirden qıtaylar ózleriniń keń kiyimlerinen hám kelte qılıshlarınan waz keship, túrklerdiń atqa miniwin kórip, uzın qılıshlardan paydalanǵan, er-turman hám de jawıngerlik kiyimler jasawdı úyrengen.
Evropalılar bolsa atqa miniwdi tek xunlardıń qol astında jasaw sharapatında úyrengen. Ulıwma xunlardıń batıstaǵı jeńisleriniń tiykarǵı sebepleriniń biri usı atlı áskerler edi.
Ol dáwirde eski grek hám de islam dúnyasında murın tazalaw oramalı bolmaǵanda M.Qashǵariydiń aytıwınsha, túrkler «murın tazlaw ushın kisege jipek gezleme párshelerin salıp júrer edi» dep bildiredi.
Bular túrk babalarımızdıń dúnya tariyxında iz qaldırǵan áskeriy qúdireti, insanıylıq kelbeti, mánawiy baylıǵınıń joqarı bolǵanlıǵın kórsetip, biziń milliy ideyamızǵa azıq boladı hám jaslardı jawıngerlikke, watanpárwarlıqqa hám kámillikke úyretiwde tiykarǵı dereklerdiń biri bolıp esaplanadı.