3-mavzu. Jahon dinlari: buddizm va xristianlik reja

 
bo‘lmish pravoslaviening rivojlaniShi 
jarayonida 15 ta mustaqil (avtokefal)
 
cherkovlari: Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, 
quddus, Rus, Gruziya, Serb, Rumin, Bolgar, Kipr, Ellada, Albaniya, Polsha, Chexoslovakiya, 
Amerika cherkovlari shakllangan. 
O‘zining ahamiyatiga ko‘ra pravoslav dunyosida beshinchi bo‘lgan, lekin muxlislari soni 
jihatidan birinchi bo‘lgan rus pravoslav cherkovi X-XI asrlarda vujudga kelgan. Uning paydo 
bo‘lishi endigina shakllanayotgan feodal munosabatlarni himoya qilish uchun, yangi g‘oyaga 
muhtoj bo‘lgan Kiev davlatining ijtimoiy-siyosiy ehtiyojlarini qondirish uchun kerak edi. Rusning 
xristianlashuvi darrov amalga oshgan ijtimoiy jarayon bo‘lmay, bir necha asr davom etgan 
ziddiyatli tarixiy hodisa edi. 
Pravoslaviening Markaziy Osiyo aholisi orasiga kirib kelishi XVI-XIX asrlarga to‘g‘ri 
keladi. Avval savdo-sotiq, keyin bu mintaqa xalqlarini mustamlakaga aylantirishdan iborat bo‘lgan 
harbiy harakatlar jarayonida u kirib kelgan. 1870 yili Pokrovsk monastiri koshida missionerlik 
jamiyati tashkil qilingan. Jamiyat a’zolari mahalliy millatlarga mansub aholi orasida, garchi jiddiy 
natijalarga ega bo‘lmagan bo‘lsa ham, xristianlik bilan bog‘liq katta targ‘ibot ishlarini olib 
borganlar. Shu maksadda 1844 yili "Karomat ko‘rsatuvchi Nikolayning hayot yo‘li" nomli risolani 
qirg‘iz tiliga tarjima qildilar va chop etdilar. 1872 yili Rus pravoslav cherkoviga karashli Turkiston 
(keyinchalik Toshkent, O‘rta Osiyo) eparxial boshqarmalari maxsus diniy maktablar ochildi. 
Pravoslav cherkovi hozirgi kunda jamiyatimizning yuksalishi bilan bog‘liq tadbirlarni 
qo‘llab-quvvatlamoqda, ayniqsa dindorlarni axloqiy va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash 
borasidagi o‘zining rejalarini ishlab chiqmoqda. Bunda inson shaxsining qadr-qimmatini 
ulug‘laydigan, oila asosini mustahkamlaydigan va mehnatga, butun jamiyatga nisbatan sofdil va 
vijdonlilik ruhida bo‘lgan munosabatlarni qaror toptirish nazarda tutilgan. Cherkovning ichki 
tartibini qayta qurishni amalga oshirishga, cherkov hayotini yangilashga, ruhoniylar orasida 
uchraydigan ba’zi bir musulmonlarni bartaraf etishga juda katta e’tibor berilmoqda. 1988 yilda 
bo‘lib o‘tgan rus pravoslav cherkovining ming yillik sanasini tantanavor, ulug‘vor nishonlanishi, 
rus pravoslav cherkovining xalqaro obro‘sini ko‘tarilib borishiga ta’sir etdi. Muhim sanani 

---

nishonlash bilan bog‘liq bo‘lgan tantanalar, bayramlar va boshqa turli-tuman tadbirlar ruhoniylar 
uchun o‘zlarining faqatgina ilohiyotchilik, cherkovning ichki hayoti va tartibi bilan bog‘lanib 
qolmadi; balki jahonda, xususan Osiyo mintaqalarida tinchlik uchun kurash, irqiy kamsitishlarga 
barham berish, tabiatni muhofaza kilish, sog‘liqni saqlash, demokratik jarayonlarni rivojlantirish, 
jamiyatda adolatli hayotni qaror toptirish bilan bog‘liq ko‘pgina masalalarni muhokama 
qilmoqdalar. Ulug‘ bayram kunlari diniy e’tiqod va marosimchilik masalalarini hal qilishga ham 
harakat qilmoqdalar. 
Toshkent va O‘rta Osiyo eparxial boshqarmasi (unga 22 diniy jamoa bo‘ysunadi) ham 
mustaqil jumxuriyatlarda vijdon erkinligi talablariga rioya kiladigan tadbirlar o‘tkazmokda, 
xalqlar o‘rtasida osoyishtalik qaror toptirish uchun harakat kilmokda. 
Pravoslav cherkovi ko‘p millatli mintaqada millatlararo va har xil yo‘nalishdagi dinlar 
orasidagi munosabatlarga dindorlarni axloqiy jihatdan tarbiyalashga va jamiyatni ma’naviy 
jihatdan sog‘lomlashtirish uchun ko‘maklashishlarga aloxida e’tibor bermoqda. Shuningdek u 
ilohiyotchilikka oid bo‘lgan qarashlar sistemasining ayrim elementlarida pravoslaviedagi boshqa, 
Shuni islom bilan bir-biriga tutash bo‘lgan umumiy aloqalarni izlamoqdalar va fan namoyandalari 
va jamoatchilik vakillari bilan aloqalarni rivojlantirmoqdalar. Ular pravoslavlar bilan 
musulmonlar diniy boshqarmalari o‘rtasidagi muloqotlarni rivojlantirishga qaratilgan ko‘pgina 
yirik tantanali anjumanlar chaqirilishining tashabbuskori bo‘lmoqdalar. 
Bundan tashqari rus pravoslavie cherkovi xayriya shaklidagi faoliyatlarga, chunonchi, halok 
bo‘lgan jangchilarga yodgorliklar o‘rnatish, urushda jabr ko‘rgan baynalminalchi jangchilar 
sog‘liklarini tiklash, tinchlik va bolalar uchun mo‘ljallangan jamg‘armalarii ko‘paytirish va shu 
kabilarga katta e’tibor bermoqdalar. 
Pravoslaviening ijtimoiy, siyosiy qarashlarini va dindorlarning diniy onglari bilan bog‘liq 
hamma o‘zgarishlar ularning dunyoqarash mavqelarini majburan o‘zgartirishlariga olib bormaydi. 
Zero, rusga xristianlik kirib kelishining ming yilligini tantanali tarzda bayram qilinishining o‘zi 
jamoatchilikning keng doiralari orasida muayyan taassurot qoldirdi. 
Protestantlik - bu ham xristianlikdagi yana bir yo‘nalish bo‘lib, katolitsizm va 
pravoslaviedan farqli o‘laroq, diniy qarashlar hamda, cherkovlar orasidagi munosabatlar jihatidan 
bir xil bo‘lmagan yo‘nalishlarni faqatgina kelib chiqishi jihatidan bir-birlari bilan, XVI asrdagi 
yangilaniSh harakati bilan bog‘liq bo‘lgan kupgina diniy jamoalar, cherkovlar, mazhablar yuzaga 
keldi. 
Protestantlik umumxristianlik asoslari va qarashlarini e’tirof etish bilan bir qatorda, u 
gunoxdan xalos bo‘lishning yangi usullarini ilgari surdi. Iso Masihning kishilar gunohini yuvishga 
qaratilgan o‘zini-o‘zi qurbon qilishiga ishonch, dinga ishonuvchi barcha kishilarning ruhoniy 
bo‘lishi mumkinligiga ishonch, Bibliyaning oliy nufuziga ishonch orqali xalos bo‘lish ana shular 
jumlasiga kiradi. Shunday qilib protestantlik xudojo‘ylikning asosiy talabini dinda odamning 
taShqi ko‘rinishidan ichki hayotiga olib o‘tdi va uni ixtiyoriy diniy ishonch bilan bog‘ladi. 
Protesttantchilik Bibliyaga sig‘inishning o‘ziga xos shaklini qaror toptirdi. Bu bilan protestant 
islohotchilari dastlabki xristianlikning oliy maqsadlarini, dindorlarni axlokyay jihatdan 
tarbiyalashga va jamiyatni ma’naviy jihatdan sog‘lomlashtirish uchun ko‘maklashishlarga aloxida 
e’tibor bermoqda. Shuningdek, u ilohietchilikka oid bo‘lgan qarashlar sistemasining ayrim 
elementlarida pravoslaviedagi boshqa, shu qatorda islom bilan bir-biriga tutash bo‘lgan umumiy 
aloqalarni izlamokdalar; fan namoyandalari va jamoatchilik vakillari bilan aloqalarni 
rivojlantirmoqdalar. Ular pravoslavlar bilan musulmonlar diniy boshqarmalari o‘rtasidagi 
mulokotlarni rivojlantirishga qaratilgan ko‘pgina yirik tantanali anjumanlar chaqirilishining 
tashabbuskori bo‘lmoqdalar. 
Protestantlik diniy marosimlarning ko‘pchiligini bekor qilgan (faqatgana lyuteranlikda non 
va vino bilan cho‘qintirishlar saqlanib qolgan). O‘lganlarga bag‘ishlab duo o‘qish, aziz-
avliyolarga sig‘inish, ular sharafiga turli-tuman bayramlar o‘tkazish, muqaddas murdalarga, 
sanamlarga topinishlar bekor qilingan. Ibodat uylari ortikcha bezaklardan, mehrob, sanam, 
haykallardan xoli qilingan, monostirlar va monaxlikdan ham voz kechilgan, ruhoniylarning 

---

uylanmaslik sharti bekor qilingan. Bibliya milliy tillarga tarjima qilindi va uni sharhlash har bir 
xudojo‘yning eng muhim burchi bo‘lib qoldi. 
Lyuteranlik, anabaptizm, anglikanlik, kalvinizm, svingchilik protestantlikning ilk shakllari 
bo‘lgan. Keyinchalik "so‘ngti protestantlik" umumiy nomi bnlan ma’lum bo‘lgan bir qancha diniy 
oqimlar, tashkilotlar paydo bo‘ldi. 
Markaziy Osiyoda ham protestantlik muxlislari uchraydi. Lyuteran jamoalari a’zolari 
Kirg‘izistonda, Qozog‘istonda va Tojikistonning Janubiy tomonlarida, Turkmanistonda, 
O‘zbekistonda, chunonchi Sirdaryo, Farg‘ona viloyatlarida yaShaydilar. Bular asosan nemis 
millatiga mansub bo‘lgan dindorlardir. Toshkentdagi lyuteranlarga, diniy toat-ibodatlarini 
bajarishlari va umumiy diniy ehtiyojlarini qondirish uchun ular ixtiyoriga 30-yillarda qurilgan 
Kirxa berilgan. Dushanbada ana shunday diniy maqsad uchun dindorlarning mablag‘lari xisobiga 
va keng jamoatchilikning, jumladan xorijiy mamlakatdagilarning ishtirokida yangi Kirxa qurilgan. 
Bu jamoada diniy hayot bilan bog‘liq cho‘qintirish, marhumga janoza o‘qish, balog‘at yoshiga 
etganlarni dindorlar safiga qo‘shish va nikoh o‘qitish marosimlari o‘tkaziladi. Diniy bayramlar 
muntazam nishonlanadi, diniy targ‘ibotlar, va’zlar o‘qiladi, diniy muloqotlar tashkil qilinadi. 
Markaziy Osiyoda boshqa protestant yo‘nalishlari ham mavjud bo‘lib, ular baptistlar, 
adventistlar, iegovistlar, pyatidesyatniklar, menonitlar deb ataladi. Bu sektalar hozirgi sharoitdagi 
tarixan o‘zgarishlar ta’sirini o‘zida muayyan tarzda ifoda etgan diniy jamoalar va guruxlardan 
iborat. Ular kelib chiqishi jihatidan eski rus sektantchilik shakllariga, protestantchilik harakatiga, 
pravoslaviyadagi eskicha marosimchilik va boshqa yo‘nalishlarga, ya’ni 1917 yildan oldingi 
cherkovlar orasida ziddiyatlar kuchaygan sharoitlarga borib taqaladi. 
Eski an’anaviy rus sektantchiliga Rossiyadagi krepostnoy sharoitlariga, uning g‘oyaviy 
himoyachisi bo‘lgan hukmron pravoslav cherkoviga, chorizmga nisbatan keng dehqonlar 
ommasining ijtimoiy noroziliklarini o‘zida ifoda etuvchi diniy harakatlar asosida XVII asr oxiri 
va XVIII asr boshlarida vujudga kelgan duxobarlar, molokonlar, xristoverlar, subbotniklar, 
ekopchilar, iegovist-ilinchilar va boshqalar kiradi. Ular sektantchilikning birinchi toifasini tashkil 
qiladi. 
An’anaviy rus sektantchiligining muxlislari ularni chor hukumati va pravoslav cherkovi 
ta’qib etishi natijasida Stavropol o‘lkasiga (keyinchalik u erdan Kanadaga), Sibirga, Kavkaz 
ortiga, Markaziy Osiyoga) ko‘chib ketganlar. Markaziy Osiyoda xristian sektantchiligining paydo 
bo‘lishi va tarqalishi bu erlarni Rossiya chorizmi bosib olishi va pul-tovar munosabatlarining 
rivojlanishi bilan uzviy bog‘langan. Hozirgi kunlarda Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston, 
Turkmaniston hududlarida son jihatidan uncha ko‘p bo‘lmagan molokan, duxobar, xristoverlar 
mavjud. Toshkentdagi molokan birodarlari jamoasi va Jizzaxdagi jimturmas (prigun) molokanlar 
jamoalari respublikadagi eng katta jamoalar hisoblanadilar. Molokanlarning katta bo‘lmagan 
guruxlari Samarqand, Xorazm, Farg‘ona viloyatlarida ham bor. 
Sektantchilikning ikkinchi toifasiga G‘arb mamlakatlarida kapitalizm taraqqiyotining turli 
bosqichlarida vujudga kelgan va Rossiya imperiyasi hududida, jumladan, Turkistonda ham burjua 
munosabatlari shakllanish jarayonida va faol missionerlik harakatlari natijasida qaror topgan 
sektantchilik kiradi. O‘z muxlislarining soni jihatidan eng kattasi - baptistlar
 
(yunon. suv bilan 
cho‘qintirish) birlashmasidir. O‘zbekistondagi xristian sektalarining 65 foizdan ko‘prog‘ini 
baptistlar tashkil qiladi. Diniy ta’limot va marosimchilik borasida baptizm an’anaviy 
protestantchilik asoslariga tayanadi va o‘zining yangi asoslarini ham yaratadi, ular balog‘at 
yoshiga etganlarni yangitdan cho‘qintiriShadi va o‘z saflariga qo‘shishib, bu marosimni tabiiy suv 
havzalarda bajaradilar. Cho‘qintirish, non va vinoni tatib ko‘rish kabi sirli marosim sifatida emas, 
balki ramziy marosimlar, harakatlar sifatida qabul qilinadi. Ibodat uylarini jihozlashda 
xristianlikning ramziy belgilari ishlatilmaydi. Ibodat Bibliyani o‘qish va sharhlashdan iborat 
bo‘lib, targ‘ibot va ashula aytishlar bilan qo‘shib olib boriladi.
1944 yili sobiq SSSR dagi baptistlar jamoalari injilchi-xristianlar bilan birlashganlar. 1945-
1947 yillarda bu birlashma ittifoqiga pyatidesyatniklar jamoasi, 1963 yili esa mennonitlar 
jamoalari ham qo‘shildilar. Injilchi-xristian-baptist jamoalari sobiq SSSR da Injilchi-xristian 
baptistlar kengashi tomonidan boshqarilib turildi. (Bu 1990 yilda injilchi-xristian baptistlarning 

---

ittifoqi degan nom oldi). 60-yillarda bularga qarshi bo‘lgan markaz tashkil topdi va injilchi-xristian 
baptistlar cherkovining kengashi degan nom oldi. Uzoq yillardan buyon bu markaz norasmiy 
ravishda faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. 
O‘zbekistonda baptizm XIX asrning oxirlaridan beri mavjud bo‘lib, uning Toshkentdagi 
jamoalari, shu jumladan, "Ettinchi kun" adventistlari Islohchi-adventist, pyatidesyatniklar, 
menonchilik, injilchi-xristian baptistlar kengashi, Iegova shohidlari kabi protestantchi jamoalari 
mavjud. 
Protestantlik boshqarmalarining Markaziy Osiyo rahbariyati o‘z diniy faoliyatlarini yanada 
faollaShtiradigan vositalarni muntazam tarzda izlamokda, shuningdek jamoalarning tuzilishlarini 
mustahkamlaydigan jidsiy tadbirlar bilan shug‘ullanib targ‘ibot-tashviqot ishlariga alohida e’tibor 
qaratib, diniy g‘oyalarni, ibodatlarni hozirgi sharoitga moslashtirib, zamonaviylashtirmoqda. Bu 
hol Markaziy Osiyo protestantlik yo‘nalishlaridagi jamoalar va ularning muxlislari soni jihatidan 
birmuncha ko‘payishiga, dindorlar orasidagi muayyan boshboshdoqlik kayfiyatlari yuzaga 
kelishiga ham sabab bo‘lmokda. 
Hozirgi kunda Markaziy Osiyodagi protestantlik birlashmalari yangi mustaqil 
respublikalarda demokratik o‘zgarishlarni muvofiqlashtirishga intilayaptilar va islohot 
jarayonlarining rivojlanish to‘lqinlarida targ‘ibot ishlarini faollashtirmoqdalar, qolaversa 
dindorlarning ijtimoiy jarayonlardagi faol ishtiroklarining o‘zlariga ma’qul shakllarini 
belgilamoqdalar. 
Ma’lumki, dinlar va dindorlar orasidagi o‘zaro xamfikrlik va muloqotlar jamiyat taraqqiy 
etgan sari rivojlanib boradi. Dinlar orasidagi muloqotlar, hozirgi davrning asosiy xususiyatlaridan 
biri bo‘lib, xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan masalaga aylanmoqda. O‘rta Osiyo dindorlari 
orasidaga aloqalar, munosabatlarning yanada chuqurlashuvi ular rahbariyati va oddiy 
dindorlarning eng dolzarb ma’naviy-axloqiy muammolarini, tabiatni asrash va uni muhofaza 
qilish, bolalar va qariyalar haklda g‘amxo‘rlik, tinchlikni saqlash va xayriya ishlari, jamiyatiing 
demokratik jarayonlariga va uning ijtimoiy, siyosiy jihatdan rivojlanishiga ko‘maklashish bilan 
bog‘liq masalalarni hal qilishga qaratilgan hamkorliklar asosida rivojlanmoqda.