3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

4.3. Давлат тузилиши шакллари

Давлатнинг тузилиш шакли - бу давлатнинг сиёсий ва маъмурий -ҳудудий тузилиши бўлиб, марказий ва маҳаллий органлар ўртасидаги ўзаро алоқаларни тавсифлайдиган давлат шаклининг таркибий қисмидир.
Давлатнинг тузилиш шакли иккига бўлинади: оддий (унитар) ва мураккаб (федератив ва конфедератив).
Оддий (унитар) давлат тузилишида мамлакат маъмурий- ҳудудий қисмларга (вилоятлар, штатлар, округлар, графликлар, туманларга) бўлиниб, у ягона олий орган, ягона бошқарув орган- лари тизимига, фақат битта умумдавлат конституциясига, ягона фуқароликка, муайян яхлит ҳудуд, давлат чегараси, ягона армия, ягона пул бирлиги ва қонунчилик тизимига эга бўлади. Бунда ҳар бир маъмурий-ҳудудий бирлик давлат тузилмаси мақомига эга бўлади. Унитар давлатлар (лотинча «unitas» сўзидан олинган бўлиб – “ягона”, “бир бутун” деган маънони англатади) оддий тузилишга эга яхлит давлат бўлиб, у таркибий қисмлари суверенитет белгиларига эга бўлмаган маъмурий-ҳудудий бирликлардан иборат бўлади. Улар тўла сиёсий бирлик эканлиги билан фарқланиб туради.
Унитар давлатга хос белгилар:
– қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимияти органлари ягона тизимининг мавжудлиги;
– ягона конституция, қонунчилик, солиқ, молия тизимларининг мавжудлиги;
– ягона фуқароликнинг жорий этилганлиги;
– барча ташқи муносабатлар марказий органлар томонидан амалга оширилиши.
Унитар давлатлар ҳудудида бошқа мустақил давлатлар, мамлакат таркибида давлат белгиларига эга алоҳида ҳудудий тузил- малар, яъни, “давлат ичидаги давлатлар” бўлмайди. Унитар дав- латлар таркибидаги маъмурий-ҳудудий бўлинмалар фақат маҳал- лий масалаларни ҳал этиш ҳуқуқига эга, марказий ягона давлат ҳокимияти мамлакатнинг бутун ҳудудига ўз таъсирини, юрис- дикциясини танҳо ўтказади. Барча маъмурий ҳудудлар учун ягона қонунчилик тизими, молия-кредит ва солиқ сиёсати амал қилади. Унитар давлатларга Дания, Норвегия, Швеция, Франция, Италия, Украина каби оддий таркибий тузилишга эга давлатлар мисол бўла олади.
Унитар давлатларнинг алоҳида тури бўлиб, автоном ҳудудли унитар давлатлар ҳисобланади. Уларда ягона ҳудуд тарки- бида автоном тузилмалар бўлади. Автоном ҳудудли унитар давлатларга Хитой (ўз таркибида бир қатор автономияларга эга – Тибет, Ички Мўғулистон, Гонконг ва ҳоказо), Испания (Басклар вилояти), Украина (Қрим автоном республикаси), Дания (Фарер ороллари ва Гренландия) мисол бўлади.