3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

15-БОБ. Ҳуқуқ шакллари (манбалари)лари
15.1. Ҳуқуқ шакл (манба)лари тушунчаси ва турлари....
15.2. Норматив шартномалар, ҳуқуқий одат ва ҳуқуқий прецидент тушунчаси.....
15.3. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг вақт, ҳудуд ва шахслар доирасига кўра амал қилиши.....
15.4.Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқнинг асосий шакл (манба)лари....

15.1. Ҳуқуқ шакл (манба)лари тушунчаси ва турлари....
Ҳуқуқнинг шакли деганда, умумий маънода ҳуқуқнинг ифода этилиш (яъни қандай ҳужжатда - қонунда, фармонда, қарорда ва ҳ.к.) шакли тушунилади. Ҳуқуқшуносликда «ҳуқуқ шакли» ва «ҳуқуқ манбаи» каби ўхшаш тушунчалар мавжуд бўлиб, умуман олганда улар бир хил маънони англатади. Бироқ, ҳуқуқшунослик фанида айрим олимлар уларни бир биридан фарқлаб, “ҳуқуқ манбаси” кенг тушунча, деб ҳисоблашади. Шу ўринда улар “ҳуқуқ манбаси”га жамиятдаги иқтисодий негизларни (мулк, ишлаб чиқариш), ҳар ҳил ҳуқуқий ғоялар ва таълимотлар, ҳуқуқий онгни ҳам ҳуқуқ манбалари, деб ҳисоблашишади. Бироқ, бу ҳолатни назарий билимлар муаммоси, деб ҳисоблаб “ҳуқуқ шакл” ва “ҳуқуқ манба”ларини бир хил тушунча, деб ҳисоблаш керак.
Ҳуқуқ шакли – давлат билан ҳуқуқ ўртасидаги боғлиқликни ифодалайди.
Ҳуқуқнинг ташқи шакли ёки манбаи эса, давлат иродасини ўзига хос тарзда расмийлаштириш, шакллантириш усуллари йиғиндисидир.
Юридик адабиётда келтириб ўтилишича, ҳуқуқ шакллари қуйидаги хусусиятлар билан тавсифланади: у фуқаролар иродасини норматив тарзда мустаҳкамлаши зарур; мавжуд ижтимоий-иқтисодий базис билан белги- ланади; халқ манфаатларига хизмат қилувчи сиёсий ҳокимиятни таъминлаши зарур; манфаатларни ифодалашнинг энг демократик шакли сифатида қонунлар аҳамиятини тасдиқлаши лозим.
Ҳуқуқ шакли, давлат иродасининг ҳамма учун мажбурийлик усулига қараб белгиланади. Шунга қараб, ҳуқуқнинг тўртта тарихий шакли мавжуд: норматив-ҳуқуқий акт, ҳуқуқий одат, юридик прецедент ва норматив шартнома.
Норматив-ҳуқуқий акт – ваколатли давлат органининг белгиланган тартибда қабул қилган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган, умуммажбурий тусдаги қоидаларни ўрнатувчи, ўзгартирувчи ёки бекор қилувчи юридик ҳужжати ҳисобланади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат умуммажбурий хулқ-атвор қоидаларини ўз ичига олади ҳамда ижтимоий нормаларнинг бошқа турларидан ажралиб туради.