|
5. Leksikografiya – inglizcha (lexicographic) 1. lug‘at tuzish ilmi. 2. har bir til tasnifi shaklida lug‘atlar tuzish. 3. har bir tilga yoki ta’lim bilimiga taalluqli lug‘atlar namunasi. Til tarkibidagi so‘zlarni ma’lum tartib va maqsad asosida (alfavit tartibida nutqda ishlatish darajasiga va shu kabilarga ko‘ra) yozma ravishda lug‘at tuzish bilan bog‘liq ko‘plab masalalarni o‘z ichiga oladi, ya’ni til tarkibida so‘zlarni ma’lum tartib va maqsad asosida yozma ravishda to‘plab lug‘at tuzish masalalarini o‘rganadi.
Odatda, leksikografiya umumiy va o‘quv leksikografiya qismlarga bo‘linadi. Umumiy leksikografiya barcha tillar uchun lug‘at tuzish nazariy tamoyillari va metodlarini chuqur va atroflicha yoritib beradi. O‘quv leksikografiyasi esa pedagogik va metodik qonun qoidalar nuqtai nazaridan yondashgan holda lug‘atlar tuzish masalalarini o‘rganadi. O‘z vazifalarining maqsadi va mazmuniga ko‘ra o‘quv lug‘atlari bir necha turlarga bo‘linadi: Izohli lug‘at, terminologik lug‘at, enstiklopedik lug‘at, ikki tillik lug‘at, morfem lug‘at, ko‘ptillik lug‘at, qisqartmalar lug‘ati, etimologik lug‘at, omonimlar, sinonimlar lug‘ati va hakozolar. Keyingi vaqtlarda “ideografik” yoki “tezaurus lug‘ati” nomi bilan atalgan lug‘atlar tuzildi va tuzilmoqda. Bu lug‘atlar biror tushuncha doirasidagi so‘zlar guruhini, ya’ni semantik maydonini so‘zlarning bir biridan farqlanishi belgilari va ichki bog‘lanish tarkibini izohlab beradi.1
6. Frazeologiya – inglizcha phraseologia (phrasislogia). 1. tilshunoslikning, so‘zning leksik-semantik birikuvini o‘rganadigan bo‘limdir. 2. har bir bo‘limning frazeologik birlik fondi (zahirasi). 3. frazeologik birlikning (birikuvining) turlari majmuasi. Frazeologiya tilning turg‘un birliklarini o‘rganadi.
So‘z va leksema. So‘z tilshunoslikning markaziy birligi bo‘lib, u tilshunoslikning barcha bo‘limlarida o‘rganiladi. So‘z predmetlarning, yozuv esa tovushlarning simvolidir. (Aristotelp).
So‘z quruq tovushlardan iborat bo‘lmay, materiyaning nomidir. (XVII asr ingliz materialisti Tomas Gobbs).
So‘z tarixan tashkil topgan tovush tilining asosiy birligi bo‘lib, real voqelikning umumlashma aksi bo‘lgan tushunchaning yashash formasidir. (O.S.Axmanova, V.V.Vinogradov).
So‘z leksik ma’noga ega bo‘lgan, mustaqil qo‘llana oladigan ayrim tovush yoki tovushlar birikmasi. (E.B.Agayan).
So‘z o‘zining tovush sostavi orqali borliqdagi predmet, prostess, hodisalar haqidagi tushunchalarni ifodalovchi yoki ular o‘rtasida munosabat bildiruvchi asosiy til birligi. (D.E.Rozentalp).
So‘z kollektiv aozolari tomonidan bir xilda talaffuz qilinib, bir xilda idrok qilinadigan hamda biron predmetni (hodisani) bildiradigan yoki ular haqidagi tushunchalarni esga soladigan bitta tovush yoki bir nechta tovushlar birikmasi sifatida shakllangan ishora (simvol) dir. (S.Usmonov).
Mazkur ta’riflarda so‘zning quyidagi muhim xususiyatlari aks etgan:
Til birligi sifatida atash funkstiyasini bajarishi.
Tushunchaning yashash formasi, uning ifodasi ekanligi.
Xotirada tovush va grafik obrazi mavjudligi hamda saqlanishi.
Jamoa tomonidan bir xil tushunilishi.
Keng ma’noda ishora (simvol) ekanligi.
Leksik ma’noga uzviy bog‘liq bo‘lgan, undan kelib chiqadigan grammatik ma’noning mavjudligi va o.k.
Ko‘rinadiki, so‘zning asosida avvalo uning leksik ma’nosi yotadi. Shunday ekan, leksik birlik bo‘lgan so‘zning leksik tomoni, ma’nosi nima? So‘z odatda borliqdagi biror faktni nomlaydi, ataydi. So‘z kishi ongida tovush va grafik obrazlar sifatida saqlanadi. Inson xotirasida narsalarning umumlashma izlari ham bor. Ana shu ikki tomonning bog‘lanishi so‘zning leksik ma’nosini tashkil etadi. Bundan ko‘rinadiki, so‘z predmetning ishorasi sifatida xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda so‘zning ma’nosi ma’lum bir til sistemasining vositalari orqali tushunchaning reallashuvidir. (Borliqda predmet, ongimizda tushuncha, tilda esa tushunchani ifodalash uchun xizmat qiladigan so‘z mavjuddir. Borliqda predmet bo‘lmasligi mumkin, lekin xotirada tushuncha, tilda esa uning atamasi - so‘z mavjud bo‘ladi.
Leksikologiyada so‘zning semantik tizimi til belgisining funkstional vazifasi bilan bog‘liq holda tadqiq qilinadi. Bunga asos qilib, “semantik uchburchak” so‘z fonemalarining yoki yozuvdagi grafemalarning (harflarning) yig‘indisi ekanligi bilan uning signifikat (so‘zda ifodalangan tushuncha) va denotat (so‘zni ifodalovchi predmet) so‘zning asl ma’nosini ifodalaydigan) tarkibining elementi sifatida qaralganda, so‘zning fonetik jihati bilan signifikat aloqasi nazarda tutiladi. So‘z semantikasining nutqda ishlatilishi hisobga olinsa, bir yo‘la denotat va fonetik tomoni o‘rtasidagi aloqaga asoslanadi. F.de Sossyur ta’limotida so‘zning akustik shakli va ma’no jihati ko‘rsatilib, ma’no denotati o‘rtasidagi aloqa ochilmay qolgan edi. Jumladan, Yu.S.Stepanov semantik uchburchak sxemasini quyidagicha izohlaydi. (bu erda so‘z – fonemalar birikmasini yoki bir fonema sifatida olingan)2.
predmet yoki referent ma’no anglatmoq
Do'stlaringiz bilan baham: |
