3 I bap. Kárxanalardıń bankrot bolıw procesiniń ayriqsha qásiyetleri hám aldın alıwdıń teoriyalıq tiykarları

II BAP. Kárxanalardıń bankrotligini aldın alıw hám onı salamatlastırıw baǵdarları

Kárxanalar iskerligi turaqlılıǵın dárejesin bahalaw hám salamatlastırıwdıń stilistik máseleleri

Búgingi kúnde respublikamızda kishi biznes iskerligin jáne de rawajlandırıw, onıń natiyjeliligin asırıw máselelerine keń itibar berilip atır. Usı tarawdıń turaqlı rawajlanıwı, kóbinese, tek olardı shólkemlestiriw emes, al iskerlik ko'rsetpiy atirg'an kárxanalardı tamamlaw jumıslarınıń tuwrı hám nátiyjeli jolǵa qoyılıwına da baylanıslı boladı.

Qarjı-xojalıq iskerligin ju'ritpiyatqan kárxanalardı tamamlawda kárxana iyeleri yamasa shólkemlestiriwshilerin bul háreketke úndewshi sebeplerdi tereń úyrenip shıǵıw maqsetke muwapıq esaplanadı. Pikirimizshe, bunday sebeplerdi óz ishine alıwshı sap ekonomikalıq hám ruwxıy -psixik táreplerdi ajıratıp kórsetiw múmkin.

Kárxana iskerligin waqtında tamamlawǵa úndewshi ekonomikalıq áhmiyettegi sebepler quramına tómendegiler kiredi:

1) iskerlik kórsetpegen waqitta da ju'zege keliwshi ǵárejetlerdiń aldın alıw. Ha'mmemizge belgili, teoriyalıq tárepten islep shıǵarıw ǵárejetleri turaqlı jáne ózgeriwshen ǵárejetlerge ajratıladı. Eger ózgeriwshen ǵárejetlerdiń muǵdarı islep shıǵarıw kólemine tikkeley baylanıslı bolsa, turaqlı ǵárejetler islep shıǵarıw ko'lemine qaramastan bar boladı. Áyne áne sol turaqlı ǵárejetler kárxana óz iskerligin ju'ritpey atirg'an waqitta da ámeldegi boladı (mısalı, jay hám úskenelerdiń ijara haqi, qamsızlandırıw tólewleri, reklama, bınanı qorǵaw hám oǵan texnikalıq xizmet kórsetiw xızmetkerleriniń mıynet haqı hám basqa tólewler). Kárxana iskerlik ko'rsetpey atirg'an waqitta usı ǵárejetlerdiń payda bolıwın aldın alıwdıń birden-bir jolı - kárxana iskerligin waqıtında rásmiy tamamlaw esaplanadı.

Eger firma iskerlik kórsetiwdi dawam ettirse, onda onıń ámel etiwiniń ekonomikalıq maqsetke muwapıqlıǵı tiykarınan múlk iyeleriniń qálewine baylanıslı boladı. Hátte kárxananıń qarjı-xojalıq iskerligi derlik toqtatilgan bolsada, yuridikalıq shaxs retinde onıń belgili huqıq hám minnetlemeleri saqlanıp qalaberedi. Bul bolsa barlıq salıqlardı waqıtında tólew hámde qadaǵalaw shólkemlerine usınıs etiliwi májburiy bolǵan finanslıq hám buxgalteriya esabatların waqıtında tapsırıw zárúr ekenligin ańlatadı. Mákemelerdiń salıqlardı yamasa mámleket byudjet emes fondlarina qamsızlandırıw bedellerin tólewden moyin tawlag’ani ushın hár qanday yuridikalıq shaxstıń basshıları, shólkemlestiriwshileri yamasa qatnasıwshıları tiyisli túrde juwapkerlikke tartiladi. Yuridikalıq shaxstıń táǵdiri haqqındaǵı qarar waqıtında qabıl etiliwi kerek, processlerdiń sozılıwı tek qosımsha ǵárejetlerdiń kelip shıǵıwına alıp keledi. Kárxananıń hár bir mal-múlklii bul mashqalanı ózinshe sheshedi, biraq rentabelliktin’ oǵada, úmit qaldırmaytug’in dárejede tómenlep ketiwi jaǵdayı daǵı birden-bir tuwrı qarar - bul kárxananı tamamlaw esaplanadı. Sonisi o’kinishli, firmanı shólkemlestiriw processinde shólkemlestiriwshiler ádetde ózleri tárepden qoyilg’an yuridikalıq shaxstı mámleket dizimine kiritilgennen keyin, usı yuridikalıq shaxstıń dizimnen shıǵarılgunga shekem bolǵan minez-xulqina juwap beriwleri haqqında oylamaydı. Basqasha aytqanda, jeke biznesti shólkemlestiriwde barlıq háreketler «kiris – bir swm, shıǵıw - eki swm» principi boyınsha ámelge asadı.

2) kárxana múlkin saqlap qalıw. Búgingi kúnde, yaǵnıy mu’lkti mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám jekelestiriw processleriniń ámelge asırılıwı nátiyjesinde kárxanalardıń kóplegen xızmetkerleri olardıń birgeliktegi iyelerine aylandı. Biraq, kópshilik jaǵdaylarda, múlk iyesiniń ózgeriwine qaramastan, kóplegen firmalar, aksioner jámiyetleri, xojalıq birlespeleri jeterli dárejede tabıslı iskerlik kórsete almay atir. Soǵan kóre, eger basqarıw, islep shıǵarıw, marketing hám texnologiyanı shólkemlestiriwdi jetilistiriw salasındaǵı barlıq ilajlardan nátiyje alıw múmkinshiligi tawsılǵan bolsa, onda aqılǵa say ámelge asırılǵan likvidatsiya - kárxana aksionerleri (qatnasıwshısıları ) múlkin saqlap qalıw mashqalasınıń sheshimi bolıp esaplanadı.

Kárxana iskerligin waqıtında tamamlawǵa úndewshi ruwxıy -psixik áhmiyettegi sebepler quramına bolsa, bizińshe, tómendegilerdi kirgiziw múmkin:

1) isbilermenniń ruwxıy ko’rinisi. Isbilermen adamdıń jaqsı atı ózine muwapıq kapital bolıp tabıladı, ol uzaq jıllar dawamında g’i mashaqatlı miynet sebepli toplanadı hám oylap háreket etpegenlikten demde joytıladı. Bul bolsa ısker shen’berlerge tán bolǵan konservatizm bolıp, onıń tiykarǵı belgileri: ıqtıyatlılıq, aqıl menen jumıs tutıw hám puqta -anıqlıq sıyaqlı ayrıqshalıqlarda kórinedi. ³

2) nızamshılıqta názerde tutılǵan talaplarǵa ámel qılıw. Ekonomist ilimpazlar yamasa. Abdullaev hám F. Karimovlar tárepinen tayarlanǵan «Kishi biznes hám isbilermenlik tiykarlari» dep atalıwshi oqıw qóllanbada isbilermende ámeldegi bolǵan on sapa qatarında juwapkerli bolıw hám nızamǵa boysınıw bólek kórsetip ótiledi.⁴ Isbilermenlik iskerligine tiyisli nızamshılıq bolsa, kárxana bankrotlikka júz tutqan, yamasa ol belgili múddet xojalıq iskerligin kórsetpegen jaǵdaylarda, olardıń waqıtında tamamlanıwin talap etedi.

3) júz beriwi múmkin bolǵan ayrıqsha jaǵdaylar, qolaysız hádiyselerdiń aldın alıw. Iskerlik kórsetpey atırǵan kárxananı waqıtında tamamlaw júz beriwi múmkin bolǵan ayrıqsha jaǵdaylar, qolaysız hádiyselerdiń aldın alıw kózqarasınanda tıyanaqlı, paydalı esaplanadı. Sebebi, iskerlik ju’ritilmesten, óz halina tastap qoyılǵan, esap -kitap, udayı tákirarlanatuǵın esabatlarǵa biyparqliq penen munasábette boling’ann jaǵdaylarda tómendegi unamsız jaǵdaylar kelip shıǵıwı múmkin:

-kárxana buyım-múlkiniń saqlanıwına salıstırǵanda xo'jasizlikka júz tutılıwı, olardıń joǵalıp ketiwi, kelileniwi, jaramsız jaǵdayǵa túsiwi;

-kárxana finans-buxgalteriya, esap hám esabat sistemasınıń izdan shıǵıwı ;

-túrli áhmiyettegi hújjetler, maǵlıwmatlar hám basqa qadaǵalawdaǵı buyımlar (mısalı, mór, shtamp, firma atı jazılǵan arnawlı blanka hám b.) lardin’ joǵalıp ketiwi, olardan basqa adamlardıń paydalanıw qáwpiniń payda bolıwı ;

-qarawsız qalǵan kárxana jayı hám oǵan qarawlı imaratlarda tábiyǵiy apatlar, ayrıqsha jaǵdaylar júz beriwi múmkinshiligı hám t.b. Soǵan kóre, joqarıda belgilengen unamsız jaǵdaylardıń aldın alıwdıń eń maqul túsetuǵın jolı - iskerlik ju’ritpey atirg’an hám keleside ju’ritpeytug’in kárxanalardı waqıtında tamamlaw esaplanadı.

Qaysı mámleket organı tamamlaw procesine tolıq juwap beriwi hám muwapıqlastiriwi kerekligin anıqlap alıw kerek. Biziń pikirimizshe, bunday wazıypanı kárxanalardıń dizimnen ótiwine juwap beretuǵın jergilikli húkimetler moynına júklew logikalıq jaqtan tuwrı bolar edi. Onıń ushın húkimet quramında kárxanalardı tamamlaw boyınsha arnawlı bólimdi shólkemlestiriw kerek (sonda túrli komissiyalardı qáliplestiriw zárúriyatı joǵaladı ).

2) tamamlaw jaǵdayına túsip qalıw sebebi hám basqa jaǵdaylarǵa qaray siyasiy gruppalı jantasıw. N. Yusupova tárepinen iskerlik kórsetpey atırǵan kárxanalardı tamamlaw mexanizmi usınıs etilib, bunda tamamlaw kim tárepden ilgeri surilip atirg’anlig’i, kárxananıń finanslıq -xojalıq jaǵdayınıń qandaylıǵı hám basqalardan kelip shıqqan halda tómendegilerge ajıratıw usınıs etiledi:

1. Mámleket diziminen ótkennen beri finanslıq -xojalıq iskerligin ju’ritpey atirg’an kárxanalardı tamamlaw:

a) shólkemlestiriwshilerdiń ǵayratına kóre;

b) mámlekettiń ǵayratına kóre.

2. Kárxanalardıń iqtiyariy tamamlanılıwı :

a) qarızı bolmaǵan yamasa onı tóliy alatuǵın kárxanalar;

b) ekonomikalıq nashar kárxanalar.

3. Shólkemlestiriwshileri bolmaǵan kárxanalardı tamamlaw:

a) qarızı bolmaǵan yamasa onı tóliy alatuǵın kárxanalar;

b) ekonomikalıq nashar kárxanalar.

Birinshi náwbette qarızı bolmaǵan kárxanalardı tamamlawdı ámelge asırıw kerek. ⁵

3) tamamlaw procesi tiykarǵı maqset emes, al qural, yaǵnıy kárxanalardıń saw, turaqlı qarjı-xojalıq iskerligi júrgiziwlerine umtılıwları ushın xoshamet ekenligi. Bul principke ámel etiliwi iskerlik ju’ritpey atirg’an yamasa ekonomikalıq nashar kárxanalardı tamamlawǵa qanday da kampaniya retinde jantasıw, tamamlawdıń jalpı usıl hám qurallarından paydalanıw jaǵdaylarınıń aldın aladı. Eń áhmiyetlisi, hár bir tamamlanılıp atırǵan kárxana iskerligi artında isbilermendiń táǵdiri, ol ta’repten waqıtında ámelge asırılǵan materiallıq hám intellektual resurs sarp etiwleri jatıwı názerde tutılıwı kerek. Soǵan kóre, kárxananı tamamlaw menen bir qatarda onıń xojalıq iskerligin tazadan baslaw múmkinshilik hám jollar ashıp beriliwine erisiw kerek.

4) tamamlaw rejiminiń ápiwayı hám túsinikli ekenligi. Joqarıda aytıp ótilgendiy, isbilermen tárepinen óz iskerligin tamamlaw jumıslarınıń waqtında ámelge asırilmasligi yamasa juwmaǵına jetkizilmewi kóbinese tamamlaw rejiminiń quramalılıǵı menen anıqlama beriledi. Soǵan kóre, usı tártipti jetilistiriwde tiykarǵı kriterya retinde olardıń hár bir isbilermen ushın ápiwayı hám túsinikli bolıwı shárti qoyiliwi kerek.

5) kárxananıń mal-múlkin saqlap qalıw. Kishi biznes kárxanaları iskerliginiń turaqlılıǵınǵa tásir kórsetiwshi faktorlardıń analizi olar iskerliginiń tamamlanılıwı mudamı da qayg’i yamasa ekonomikalıq jaza retinde qollanilmawin ańlatadı. Túrli ob'ektiv sebepler áqibetinde nasharliq jaǵdayına túsip qalǵan hám de bul iskerlikti dawam ettiriw múmkinshilikleri tawsılǵan jaǵdayda kárxananı tamamlaw - bárinen burın, onıń qalǵan mal-múlkin saqlaw hámde ekonomikalıq resurs retinde qayta bólistirip, jan’adan islep shıǵarıw procesine qosıwdan ibarat bolıwı kerek.

6 ) tamamlaw procesi múddetiniń qısqalıǵı. Nashar kárxanalardıń waqıtında tamamlanbawi yamasa tamamlaw jumıslarınıń logikalıq juwmag’ina jetkerilmegeninin’ tiykarǵı sebeplerinen biri tamamlaw procesi dawam etiw múddetiniń aniq emesligi bolıp tabıladı. Tamamlaw boyınsha hújjetlerdi kórip shıǵıw ushın ornatılǵan múddetlerge qatań ámel qılıw hám qadaǵalawǵa alıw zárúr. Bul princip kárxanalardı tamamlaw procesi múddetiniń dawam etiw waqtin bahalaw kriteryası retindede qabıl etiliwi múmkin. Onıń ushın tómende keltirilgen kórsetkishler boyınsha hár bir basqısh ushın ámelde sarplanǵan waqıt birlikleri summası esaplap shıǵıladı hám belgilengen normativ waqıtqa salıstıriladı: