3 I bap. Kárxanalardıń bankrot bolıw procesiniń ayriqsha qásiyetleri hám aldın alıwdıń teoriyalıq tiykarları

Kárxanalardıń bankrot bolıwına tásir kórsetiwshi faktorlardıń klassifikaciyası

Bazar ekonomikası sharayatında kárxanalardıń bankrot bolıwınıń aldın alıw ushın olardı bankrot bolıw jaǵdayına keliwinde tikkeley tásir kórsetiwshi faktorlardı anıqlaw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Ha'mmemizge belgili, ekonomikada ulıwma xojalıq sub'ektleri xızmetleriniń tamamlanılıwı ádetde unamsız jaǵday retinde qabıl etiledi. Sebebi, hár qanday kárxananıń óz iskerligin toqtatıwı belgili dárejede tómendegi jaǵdaylardıń payda bolıwı menen baylanıslı boladı :

• iskerlikke qosılǵan ekonomikalıq resurslarınıń joǵatılıwı, olardan alınatuǵın nátiyjediń tómenlewi;

• jumıssızlar sanınıń kóbeyiwi esabına social biyqararlıqtıń ku'sheyiwi;

• jámiyet aǵzaları ortasında isbilermenlik penen shuǵıllanıwǵa salıstırǵanda isenimsizliktiń payda bolıwı hám taǵı basqalar

Biraq, kárxana iskerliginiń tamamlanılıwı mudami de páleket, qayg'i retinde qabıl etilebermeydi. Búgingi kúnde, yaǵnıy mulkni mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám jekelestiriw processleriniń ámelge asırılıwı nátiyjesinde kárxanalardıń kóplegen xızmetkerleri olardıń birgeliktegi iyelerine aylandı. Biraq, kópshilik jaǵdaylarda, múlk iyesiniń ózgeriwine qaramastan, kóplegen firmalar, akcionerlik jámiyetleri, xojalıq birlespeleri etarli dárejede tabıslı iskerlik kórsete almay átir. Soǵan kóre, eger basqarıw, islep shıǵarıw, marketing hám texnologiyanı shólkemlestiriwdi jetilistiriw salasındaǵı barlıq ilajlardan nátiyje alıw múmkinshiligi tawsılǵan bolsa, ol jaǵdayda aqılǵa say ámelge asırılǵan likvidatsiya - kárxana akcionerleri (qatnasiwshilari) múlkin saqlap qalıw mashqalasınıń sheshimi bolıp esaplanadı.

Bárinen burın, kárxanalar iskerliginiń tamamlanılıwına tásir kórsetiwshi faktorlardı shártli túrde ob'ektiv hám sub'ektiv faktorlarǵa ajıratıp alıw zárúr boladı.

Ob'ektiv faktorlar taypasına, xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń minez-qulqı, iskerlik sheńberi hám shárt-shárayatlarınan qaramastan, ámeldegi ekonomikalıq nızamlardıń ámel etiwi nátiyjesinde payda boliwshi hám de tásir kórsetiwshi faktorlar kiredi. Ob'ektiv faktorlar tásiriniń aldın alıw yamasa basqarıw múmkinshilik dárejesinden sırtda boladı. Ádetde kárxanalardıń bankrotligini aldınan aytıp beriw ushın E. Altmanning «Z esabı»nan paydalanılıp, usı usıl óz ishine bankrotlik qáwpin anıqlawdin' bes faktorın alıwshı modeldi ko'rsetip beredi: