|
Z=1,2×JK/A+1,4×SP/A+3,3×SD/A+0,6×JK/QK+1,0×SK/A (1.2)
yaki
Z=(1,2×JK+1,4×SP+3,3×SD +1,0×SK)/A+0,6×JK/QK. (1.3)
Altman modelinde kárxananıń bankrotlik qáwipi dárejesi tómendegi shkala boyınsha bahalanadı (1-keste):
keste. Altman modeli ushın bahalaw shkalası1
" Z" kórsetkishiniń ma`nisi
|
Qarızdarlıq qáwipi
|
1, 80 ge shekem
|
Oǵada joqarı
|
1, 81 - 2, 70
|
Joqarı
|
2, 71 - 2, 99
|
Múmkin
|
3, 00 hám odan joqarı
|
Júdá tómen
|
Óz gezeginde, kárxanalar xızmetleriniń tamamlanılıwına alıp keliwshi sub'ektiv faktorlardı jáne de tereńrek úyreniw ushın, olardıń kelip shıǵıw xarakteristikaına qarap gruppalap alıw maqsetke muwapıq boladı. Soǵan kóre, biziń pikirimizshe, mámleketimiz hám basqa shet el mámleketler tájiriybesinde ushırasıp turıwshı kóplegen sub'ektiv faktorlardı shártli túrde tómendegi 4 gruppaǵa ajıratıw múmkin boladı :
gruppa - jeke-psixologiyaliq faktorlar ;
gruppa - shólkemlestirilgen faktorlar ;
gruppa - normativ-huqıqıy faktorlar ;
gruppa - ekonomikalıq faktorlar.
Jeke-psixologiyaliq faktorlar toparı óz ishine isbilermendiń bilimi, ilmiy tájriybe hám tájiriybesi, psixologiyaliq hám ruwxıy túsi, jumıstı shólkemlestiriw hám basqarıw qábiletleri boyınsha júzege keliwshi iskerlikti toqtatıwǵa alıp keliwshi sebeplerdi aladı. Shólkemlestirilgen faktorlar toparı óz ishine xojalıq jurgiziwshi sub'ekttiń shólkemlestirilgen strukturasında óz iskerligin dawam ettiriwinde ju’zege keliwshi tosqınlıqlardı saplastırıw, onı ózgertiw yamasa jáne de jetilistiriw maqsetinde iskerlikti toqtatıwǵa alıp keliwshi sebeplerdi aladı.
Normativ-huqıqıy faktorlar toparı óz ishine kárxana iskerligin dawam ettiriwde júz beretuǵın ámeldegi nızamshılıq, normativ qaǵıydalardıń buziliwinin' aldın alıw hám ámeldegi tártipbuzarliq jaǵdayların saplastırıw maqsetinde iskerlikti toqtatıwǵa alıp keliwshi sebeplerdi aladı. Shólkemlestiriwshilerdiń kárxanadaǵı istin' ju'risinen qaniqpawi. Kárxananı shólkemlestiriwdiń keń tarqalǵan formalarınan biri sherikshilik esaplanadı. Óz gezeginde, isbilermenliktiń usı shólkemlestirilgen forması kárxanalardıń múddetinen burın tamamlanılıwına sebep boladı. Yaǵnıy, kárxana tamamlaniwinin' taǵı bir sebebi - bul bir neshe jıllar dawamında tabıslı iskerlik júrgizip kelgen kárxananıń shólkemlestiriwshileri ortasında paydanıń bólistiriliwi bolıp tabıladı. Tamamlawdıń bul kórinisi de nizamlıq sheńberinde bolıp, statistikalıq maǵlıwmatlarına kóre, bunday process pu'tkil dúnyada júz beredi. Bunday kárxanalardıń shólkemlestiriwshileri bir birlerine dawalar ete baslaydılar hám nátiyjede buyım-múlktiń bóliniwi arqalı kárxana tamamlanıladı.
Sol orında atap ótiw kerek, birpara jaǵdaylarda bunday maqset retinde ámeldegi nızamshılıqqa, hadal biznes júrgiziwge uyqas emes minez-qulqlar da ilgeri su'riliwi múmkin. Atap aytqanda, ekonomikalıq dereklerde sa'wlelengen, jeke isbilermenlik sub'ektleriniń muǵdarlıq kórsetkishlerine tásir kórsetiwshi sebeplerden biri bolıp óz iskerligin iqtiyariy toqtatıw esaplanadı. Iskerlikti bunday tárzde toqtatıw rejeli tamamlaw dep ataladı, yaǵnıy jaqsı iskerlik kórsetiwshi kárxana salıq jeńillikleri qollaniluvchi dáwir, aytaylik dáslepki 2 jılda ámel etedi. Bunday jeńillikler tawsiliwi menen isbilermen jańa jumısın baslaydı, keyininen taǵı «rejali ttamamlawi» baslanadı. Sol orında atap ótiw kerek, isbilermenliktegi bunday jaǵday ádetiy process esaplanadı2
Kárxanalar iskerliginiń tamamlanılıwına tásir kórsetiwshi sub'ektiv faktorlar.
jeke-psixologiyaliq faktorlar
Isbilermenlik iskerligi boyınsha jetkilikli bilim hám ilmiy tájriybege iye bolmaw
Shólkemlestiriwshilerdiń kárxana daǵı iskerliktin' barisinan qaniqpaw
shólkemlestirilgen faktorlar
Kárxananı shólkemlestiriwden gózlengen maqsetke erisip bolıw
Diversifikatsiyalasqan kompaniya jumısınıń usı baǵdarın toqtatıwdı qálewi
Basqa xojalıq jámiyetke qosıw yamasa birlesip ketiw
normativ-huqıqıy faktorlar
Nızam tárepinen qadaǵan etilgen iskerliginiń júritiliwi
Kárxana du'zimi múddetiniń tawısıwı
Sud tárepinen kárxananıń dizimge alınıwın tiykasiz dep tabılıwı
Iskerliginiń zárúr ruxsatsız (litsenziyasız ) alıp barılıwı
Nızam yamasa basqa huqıqıy qaǵıydalardıń bir neshe ret yamasa qopal túrde buziliwi
Kárxananıń ekonomikalıq nasharlıq (qarızdarlıq) jaǵdayına túsiwi
Iskerlik paydalılıǵı dárejesiniń tómenligi
To'lenilip atirg'an dividendlarning jetkilikli dárejede bolmawi
Diversifikatsiyalasqan kompaniya jumısınıń usı baǵdarın toqtatıwdı qálewi. Bazar sharayatında turaqlı jaǵdayǵa ıyelew, bazar konyunkturasinin' qáwipli aqıbetlerine shıdam beriw, keskin básekinde jeńimpaz shıǵıw qálewi kárxanalardı diversifikatsiya siyasatın qóllawǵa, yaǵnıy óz iskerligin kelesinde nátiyje keltiriwi múmkin bolǵan iskerlik baǵdarların ózlestiriw esabına keńeytiwge iytermeleydi. Nátiyjede kóplegen iri kompaniyalar bir neshe tarawdıń hám jónelislerde iskerlik júrgizedi. Biraq, bul siyasattiń ayriqsha unamsız tárepi de ámeldegi bolıp, kompaniya finanslıq resurslariniń túrli tarmaqlarǵa «bo'leklenip» ketiwi, hár bir jónelis ústinen jetkilikli dárejede birdey qadaǵalaw ornatıw hám de húkimran poziciyanı ustap turıw múmkin emesligi sıyaqlı jaǵdaylardı keltirip shıǵaradı.
Kárxananıń ekonomikalıq nasharlıq (qarızdarlıq ) jaǵdayına túsiwi. Ózbekstan Respublikasınıń «Qarızdarlıq tuwrısında»g’i Nızamına kóre, kárxananıń nasharlıǵı (bankrotlıǵı) degende kreditorlarning tovar (jumıs, xızmet) lar haqin tólew boyınsha talapların qandırıw, sonıń menen birge, byudjet hám byudjet emes fondlariga májburiy tólewlerdi támiyinlewdegi uqıpsızlik túsiniledi.
Iskerlik paydalılıǵı dárejesiniń tómenligi. Ádetde kárxanalarda qısqa múddette alınatuǵın paydanı waziypa etip qoya otirip jumıs júritiledi. Qarjı hám finanslıq resurslarınıń sheklengenligi bul qarjılardıń qısqa múddetlerde aylanıp, iskerlikti keńeytiw ushın jeterli bolǵan payda muǵdarınıń qolǵa kiritiliwin talap etedi. Biraq, keskin báseki sharayatında bunday talapǵa juwap beriw kópshilik kishi kárxanalar múmkinshiliginen sırtda boladı. Sonlıqtan, óz iskerliginiń dáslepki jıllarındayaq jeterli payda dárejesin támiyinley almaǵan kárxanalar onı toqtatıwǵa májbúr boladı.
Joqarıdaǵılar sonı kórsetedi, kishi isbilermenlik sub'ektleriniń óz iskerligin toqtatıwı túrli sharayatlarda bir qatar faktorlar tásiri astında júz beredi. Bul faktorlardı hár birewiniń ekonomikalıq tábiyatı, júz beriw qásiyetleri hám tásir dárejeleriniń tereń hám hár tárepleme úyreniliwi óz gezeginde mámlekettegi isbilermenlik iskerligi turaqlılıq dárejesin asırıw, hár bir bólek jaǵdayda usı faktorlardıń tásirin kemeytiw yamasa ulıwma saplastırıw mexanizmin islep shıǵıw imkaniyatın beredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
