Dáslepki balalıq dáwirinde rawajlanıwdıń (biliw, jeke, emotsional taraw ) psixologiyalıq qásiyetleri. Mektepge shekem tárbiya dáwirinde rawajlanıwdıń (biliw, jeke, emotsional taraw ) psixologiyalıq qásiyetleri

Dáslepki balalıq dáwirinde rawajlanıwdıń (biliw, jeke, emotsional taraw ) psixologiyalıq qásiyetleri. Mektepge shekem tárbiya dáwirinde rawajlanıwdıń (biliw, jeke, emotsional taraw ) psixologiyalıq qásiyetleri.
Bul dáwirdegi balalar tiykarınan óz hatti-háreketlerin oylap o'tirmaydilar sebebi hatti-háreketler olardıń sezimleri tiykarında boladı. Bul jas daǵı balalardıń hatti- háreketleri júdá ózgeriwshen boladı. Mısalı, balanıń jılawı hám de jılawdan toqtap qalıwı júdá tez ózgeredi. Dáslepki dáwirde balada óz jaqınlarına : anası, ákesi, bo'vi-babaları, tárbiyashisine salıstırǵanda muhabbat qáliplesedi. Dáslepki balalıq dáwirinde bul muhabbat basqa formaǵa ótedi. Endi bala óz jaqınlarınan maqtaw alıwǵa háreket etedi. Ata-analar tárepinen balanıń minez-qulqları hám jeke qásiyetlerine beretuǵın unamlı emotsional bahaları olarda ózleriniń layoqa! hám múmkinshiliklerine salıstırǵanda isenimin qáliplestiredi. Ol óz ata-anasına asa qattı boglangan bolıp, intazomli hám tıńlaǵısh boladı. Áne sol baylanıslılıq sebepli balanıń tiykarǵı mútajlikleri qandiriladi, qáweterligi azayadı. Anası janında bolǵan balalar kóbirek háreket qidadilar hám átirap ortalıqtı úyreniwge ingshladilar. Bul dáwirde bala óz atın áp-áneydey ózlestiredi. Bala mudami óz atın ximoya etedi, onı basqa at menen shaqırıwlarına narazılıq ańlatadı.
Dáslepki gódeklik dáwiri - bul balanıń qorǵawız, kem háreket, háreket jaǵdayınan júdá jedel túrde rawajlanatuǵın, kewilli balaǵa aylanıw dáwiri bolıp tabıladı. Ol Qısqa waqıt ishinde katgalar menen munasábet ornatadı, predmetlerdi ustawǵa hám olardan paydalanıwta úyrenedi. Ol átirap dunyadaǵı zatlardı gúzetedi, predmetlerdi qolı menen ustap, olardı qandaylıǵın biliwge ıntıladı, dawıslarǵa itibar beredi hám predmetler járdeminde sol dawıslardı ózi jaratılıwma háreket etedi. Ol óz anası hám basqa jaqınları menen emotsional munasábetke kirisiwedi. Gódek jasındaǵı bala da jismonan, da psixik, da social tárepten júdá tez rawajlanadı. Gódeklik dáwiri balanıń túwelganidan bir jaslarıǵa shekem bolǵan dáwirdi óz ishine alıp, bul dáwirde bala sırtqı ortalıqqa iykemlesiwi ushın málim dárejede jetilgen nerv sisteması menen tutıladı. Gódeklik dáwiri insannıń ómirindegi organikalıq mútajliklerdi (kislorodqa, awqatqa, ıssı yamasa suwıqqa ) qandırıwǵa salıstırǵanda jóneltiriman xatgi-háreketlerdiń tuyme, instinktav formaları sap halda gúzetiletuǵın birden-bir dáwir esaplanadı. Insanǵa tán bolǵan xatti— háreketler, jeńge tájiriybelerdi iyelew ushın kútá úlken múmkinshiliklerdiń bar ekenligi gódeklik jasındaǵa balalardıń' tiykarǵı qásiyetleri bolıp tabıladı. Eger organikalıq mútajlikler jetkilikli dárejede qandirib barılsa, olar ózleriniń tiykarǵı bolıw áhmiyetin yuqotadi: to'tri islengen kún tártibi, rejim hám tárbiya nátiyjesinde bala psixik rawajlanıwı ushın tiykar bolatuǵın tásirleniwlerge, háreketke, baylanıske salıstırǵanda jańa túrdegi mútajlikler gurkumi júzege keledi, Bala tugilishining birinshi háptesidanoq onıń kóriw hám esitiw sezimleri jedel súwrette rawajlanadı. Bala háreketlenip atırǵan zattı gúzete baslaydı. Ol túrli dawıslarǵa, atap aytqanda, katgalarning dawıslarına itibar bere boshdaydi. Jańa tugilgaya bópediń mıy salmaǵı úlkenler miyasining 1/4 bólegine to'gri keledi, nerv kletkalardıń sanı bolsa tap kaggalarniki sıyaqlı bolıp, lekin olar jetkilikli dárejede rawajlanbaǵan boladı.
Dáslepki balalıq dáwiri.- Gódeklik dáwirinen keyin rawajlanıwdıń jańa basqıshı dáslepki balalıq (1-3 jas ) dáwiri baslanadı, Dáslepki balalıq dáwiri bala turmısındaǵı eń áhmiyetta iyelik etiw, uiing keleshektegi psixologiyalıq rawajlanıwın belgilep beretuǵın - zárúrli dáwir esaplanadı. Bul dáwirdegi rawajlanıwdıń tiykarın balanıń to'tri júriwi, mulohotta kirisiwi hám predmeatsh iskerlikti iyelew qásiyetleri quraydı. Tik hám tuwrı yura alıw múmkinshiligi balanı, turaqlı túrde jańa maǵlıwmatlardı iyelewge jay boladı. Bul jas daǵı balalar óz xatti—harakatlari menen júdá aktiv hám úlkenler menen baylanıske kirisiwge intiluvchan boladılar. 3-7 jasqa shekem bulgan dáwir Baqsha jası dáwiri esaplanadi. Mektepge shekem jas daǵı balalar psixologiyasida júdá tez sapa uzgarishlari bulishini inabatqa alǵan túrde 3 dáwir (3-4 yosh) kishi mektepge shekem dáwiri (4-5 yosh) kishi Baqsha jası urta mektepge shekem dáwir ( urta Baqsha jası ) 6 -7 jas hám úlken mektepge shekem dáwir úlken Baqsha jasilarga ajıratıw múmkin. Bala rawajlvnish processinde adamlardıń ilgeri utgan áwladları tárepinen jaratılǵan predmet hám xodisalar álemi menen ayrıqsha arnawlı munasábetke kirisiwedi. Bala insaniyat kulga kirgizgen barlıq yutuklarni aktiv túrde uzlashtirib, iyelep baradı. Bunda predmetler álemin, xamda olar járdeminde ámelge asırilatuǵın xatti - háreketlerdi, tildi, adamlar arasındaǵı munasábetlerdi iyelep alıwı, iskerlik motivlarınıń rawajlanıwı, kobiliyatlarning usib barıwı, úlken jaslı adamlardıń tikkeley járdeminde ámelge asırılıp barilmogi kerek Tiykarınan mine sol dáwirden baslap balanıń mustakil iskerligi kúshaya baslaydı. Baqsha jas daǵı balalarǵa beriletuǵın tárbiya olardıń quramalı háreketlerin jetilistiriw, elementar gigiena, materiallıq hám mexnat ilmiy tájriybeleri payda etiw, nutkini ústiriw xamda social axolk hám estetik didning daslepgi urıqların júzege keltiriw dáwiri bolıp tabıladı.
Baqsha jas daǵı balalar mútájligi hám kizikishlari jedel túrde artıp baradı. Bul áwele keń sheńberge chikish mútájligi, munosobatda bulish, uynash mútájliklarinig bar ekenligi bolıp tabıladı. Baqsha jasındaǵı balalar nutkni bir muncha tula uzlashtirganlari hám xaddan tashkari háreketchanliklari sebepli olarda uzlariga yakin bulgan úlken adamlar hám qatarlasları menen munosobatda bulish mútájligi tugiladi. Olar tar sheńberden kengrok sheńber degi munosobatlarga intila basladılar. Olar endi kúni-kushnilarning balaları menen xam jámáát bulib uynaydilar.

Xamma zattı bilip alıwǵa bulgan mútájlik kúshayadi. Baqsha jasındaǵı bala tábiyaatına tán bulgan kúshli mútájliklerden taǵı bir onıń har zattı jańalıq retinde kurib bala onı har tárepleme bilip alıwǵa umtılıwı bolıp tabıladı.
Baqsha jas daǵı balalar ómirinde hám olardıń psixik jixatidan usishida kizikishning roli xam úlken bolıp tabıladı. Kizikish tap mútájlik sıyaqlı balanıń qandayda bir iskerlikke úndewshi faktorlardan biri bolıp tabıladı. Sol sebepli xam kizikishni biliw procesi menen boglik bulgan quramalı psixik xodisa desa boladı.
Balanıń jetilisiwinde kizikishning axamiyati sonda, bala kizikkan zatın múmkin qayǵı-uwayım chukurrok biliwine ıntıladı hám sonlıqtan uzok vakt dawamında kizikkan zatı menen shugullanishdan zerikmaydi. Bul bolsa uz gezeginde balanıń dikkati xamda shıdamlılıǵı sıyaqlı áhmiyetli páziyletlerdi ústirishga hám bekkemlesiwge járdem beredi.
Baqsha jasındaǵı bala átirapındaǵı zatlar dúnyasın biliw processinde sol zatlar menen tikkeley ámeliy munosobatga bulishiga ıntıladı. Bul urında sol zat harakterliki bala biliwge tashnaligidan átirap daǵı uzınıń xaddi sigadigan zatları menengine emes, bálki úlkenler ushın tiyisli bulgan uzınıń kúshi xam yetmayligan, xaddi sigmaydigan zatlar menen xam ámeliy munosobatda bulishga ıntıladı. Mısalı : bala avtomashinanı, tramvayni uzi xaydagisi, rostakam otga minip yurgisi, ushqısh bulib samolyotda uchgisi hám rostakam militsioner bulgisi keledi. Birok tuwrısıda bala uzidagi bunday mútájliklerdiń qandayda birsin xam xakikiy yul menen kondira almaydı. Bul urında soraw tugiladi. Balalardıń barǵan sayın artıp baratırǵan túrli extiejlari menen olardıń tar múmkinshilikleri urtasidagi kapustaa - karshilik kanday yul menen xal kilinadi? Bul kapustaa karshilik fakatgina bir ǵana iskerlik orkali yaoni balanıń úyin iskerligi orkaligina xal kilinishi múmkin. Bunı usınıń menen izoxlab beriw múmkin, birinshiden, balalardıń úyin iskerligi kanday bolıp tabıladı materiallıq ónim islep chikarishga karatilgan iskerlik emes. Sol sebepli balalardı úyinga úndewshi sebep (motiv ) kelip chikadigan nátiyje menen emes bálki sol úyin processindegi túrli háreketlerdiń mazmunı menen boglik bolıp tabıladı. Ekinshiden bolsa, balalar úyin processinde uz ixtiyorlaridagi zatlardı, uzlarini kiziktirgan, biraq úlkenlergegine tiyisli bulgan zatlarǵa aylantırıp xoxlaganlaricha erkin iskerlikte boladılar. Balalardıń úyin xızmetleri olardıń fizikalıq hám psixik jixatdan garmonik túrde rawajlandırıw ushın birdan bir qural bolıp tabıladı. Úyin balalar xaetida sonday kup kirrali iskerlikki, ol jaǵdayda úlkenlerge tiyisli bulgan mexnat xam, túrli zatlar xakida oylaw etiw, shiyki qıyal, dem alıw hám xoshchakchaklik dárekleri xam mujjasamlangan bolıp tabıladı, yaoni mine sol processlerdiń barlıǵı úyin iskerliginde anik boladı. Sonı xam taokidlab utish kerek úyin fakat tashki ortalıqtaǵı zat hádiyse biliw quralıǵana emes, bálki kudratli tárbiya quralı xam bolıp tabıladı.
Balalar úyin xızmetleriniń taǵı bir ájayıp ózgesheligi sonnan ibarat, úyin processinde balanıń etetuǵın xatti-háreketleri hám atqaratuǵın rolı kupincha ulıwmalıq harakterine iye boladı. Bunı sonday túsiniw kerek, bala uzınıń hár túrli úyinlarida fakat uziga tanıw bulgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tárbiyashiniń, ushqıshdıń xatti-háreketlarigina emes, bálki ulıwma shofyorlarning, vrachlarning, tárbiyashilerdiń xamda ushqıshlardıń xatti-háreketlerin sáwlelendiredi. Álbette, turmıs tájiriybeleri hám xızmetleri sheńberi júdá sheklengen kishi jas daǵı balalar (baxzan kishi gruppa balaları xam) uzlarining úyinlarida konkret adamlardı hám olardıń háreketlerin sáwlelendirediler. (Mısalı, oyisini, adasini, akesin, tárbiyashisin hám sol sıyaqlı ). Urta, úlken Baqsha jasındaǵı balalardıń úyinlarida bolsa bunday obrazlar ulıwmalıq harakterine iye bula baslaydı.
Baqsha jasındaǵı balalardıń úyinlari átirap daǵı zat hám hádiyse biliw kuroli bulish menen birge joqarı social axamiyatga xam iye. Boshkacharok kilib aytqanda, úyin kudratli tárbiya kuroli bolıp tabıladı. Balalardıń úyinlari orkali olarda social paydalı, yaxni joqarı insaniy páziyletlerdi tárbiyalaw múmkin. Bunnan tashkari, egerde biz balalardıń úyin xızmetlerin tashkaridan kuzatsak, úyin processinde olardıń barlıq jeke páziyletleri (kimning nege kuprok kizikishi, kobiliyati, shıdamlılıǵı temperamenti) yakkol kórinetuǵın bulishini kuramiz. Sol sebepli balalardıń úyin xızmetleri olardı individual túrde urǵanıw ushın júdá kulay qural bolıp tabıladı. Kishi mektepge shekem jas daǵı balalar ádetde uzlari yolgiz uynaydilar. Predmetli hám konstruktorlı úyinlar orkali bul jas daǵı balalr uzlarining aqıl, yad, tassavur, oylaw xamda háreket layokatlarini rawajlantiradilar. Syujetli rolli úyinlarda balalar tiykarınan uzlari har kúni kurayotgan hám gúzeteip atırǵan úlkenlerdiń xatti -háreketlerin sáwlelendirediler. 4-5 jaslı balalrning úyin uyań - aste menen kollektiv harakterdi ala baslaydı.
Balalardıń individual qásiyetlerin atap aytqanda olardıń kollektiv úyinlari orkali baqlaw kulay bolıp tabıladı. Bul úyinlarda balalar úlkenlerdiń fakat predmetlerge munasábetin emes, bálki kuprok uzaro munasábetlerin sáwlelendirediler. Sonıń menen birge, kollektiv úyinde balalar bir gruppa adamlardıń quramalı ómiriy xızmetlerin sáwlelendirediler. Mısalı, «poezd» úyin alaylıq. Bunda mashinist, parovozga kumir yokuvchi, provodniklar, kontrollyor, kassir, stansiya xızmetkerleri hám yulovchilar boladı. Balalardıń mine sol sıyaqlı kollektiv úyinlari artistlarning iskerligine uxshaydi. Sebebi kollektiv úyindagi har bir bala uz rolin jaqsı ótew etiwge umtılıw menen birge úyinning ulıwma mazmunınan xam shetke chikib ketpewka tirishadi. Bul bolsa, har bir baladan uzınıń pútkil kobiliyatini jumısqa salıwdı talap etedi. Maolum rolǵa bulingan kollektiv úyin balalardan katxiy koidalarga buysunishi hám ayırım wazıypalardı uxshatib orınlawdı talap etedi. Sol sebepli balalardıń bunday kollektiv úyinlari psixologiyalıq jixatdan úlken axamiyatga iye. Sebebi bunday úyinlar balalarda shıdamlılıqviylik, mashqalalılıq úyin koidalariga, tártip- ıntızamǵa buysunish hám sol sıyaqlı unamlı páziyletlerdi tárbiyalaydı hám rawajlantıradı
Úlken Baqsha jasında syujetli-rolli úyinlar rawajlanadı, lekin enda bul úyinlar uz mazusining baylıǵı hám túrli-tumanlıǵı menen farklanadi. Bul úyinlar processinde balalrda liderlik júzege kela baslaydı, sonıń menen birge shólkemlestiriwshilik kúnikma hám ilmiy tájriybeleri rawajlana baslaydı.
Bul mektepge shekem jas daǵı balalar shugullanadigan dóretiwshilik xızmetler arasında suwretleytuǵın sanxatning xam axamiyati kútá úlken. Balanıń oyda sawlelendiriw harakterine kura onıń átirap ómirdi kanday aqıl etiwi, yad, oyda sawlelendiriw hám oylaw qásiyetlerine baha beriw múmkin. Úlken Baqsha jasındaǵı balalar chizgan súwretler olardıń ishki keshinmalari ruxiy xolatlari, árman, úmit hám mútájliklerin xam sáwlelendiredi.

Úlken mektepge shekem jas daǵı balalar ushın musobaka kútá úlken axamiyatga iye bulib, naǵız ózinday úyinlarda muvafakkiyatga erisiw qáliplesedi hám bekkemlenedi. Bul jas daǵı balalar ushın eń yokimlm vakt- jutıw hám muvaffakiyat bulgan musobaka úyinlarining xam axamiyati kútá úlken.
Úlken mektepge shekem yeshdagi balalar ushın musobakalar kútá úlken axamiyatga iye bulib, naǵız ózinday úyinlarda muvaffakiyatga erisiw motivları qáliplesedi hám bekkemlenedi. Bul jas daǵı balalar ushın eń yokimli vakt-jutıw hám muvaffakiyat bulgan musobaka úyinlarining xam axamiyati kútá úlken.
Úlken Baqsha jasında konstruktorlıq úyinlari az-azdanlıq menen mexnat iskerligine aylanıp baradı. Úyinde bala elementar mexnat kúnikma hám ilmiy tájriybelerin iyelep baslaydı, predmetlerdiń ózgesheliklerin anglay baslaydı, ámeliy oylaw rawajlana baradı.
3-7 yoshli balalar psixik rawajlanıwında kórkem-dóretiwshilik iskerlik bulgan musikaning xam axamiyati xam kútá úlken. Musika orkali balalar qosıq búydewge, musika oxangiga uyqas ritmik háreketler etiwge urǵanadılar. 3-7 jas dáwirinde balalar tiykarǵı iskerligi kuyidagi izbe-izlilikde keledi: