3. Dunyoqarashning tarixiylik tamoyili. Falsafada milliylik va umuminsoniylik, milliy falsafani rivojlantirish zarurligi

Dunyoqarashning tarixiylik tamoyili. Dunyoqarash muayyan

davrda shakllanadi. Shu ma’noda, har qanday dunyoqarash ij￾timoiy-tarixiy mohiyatga ega bolib, kishilarning umri, amaliy

faoliyati, hayoti, tabiatga ta’siri va mehnati jarayonida vujudga

keladi. Har bir davrda ijtimoiy guruh, jamiyat va avlodning o‘z

Dunyoqarash muayyan

davrda shakllanadi. Shu ma’noda, har qanday dunyoqarash ij￾timoiy-tarixiy mohiyatga ega bolib, kishilarning umri, amaliy

faoliyati, hayoti, tabiatga ta’siri va mehnati jarayonida vujudga

keladi. Har bir davrda ijtimoiy guruh, jamiyat va avlodning o‘z

dunyoqarashi mavjudligi ham bu tushunchaning tarixiy mohi￾yatga ega ekanini ko‘rsatadi.

Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u m a’lum bir ja￾rayonda takomillashib boradi. Uning shakllari o‘zgaradi, tarixiy

ko‘rinishlari muttasil yangilanib turadi.

M a’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyo￾qarash nihoyatda oddiy bolgan. Agar shunday bolm aganida, har

qanday jism o‘z hajmiga teng suyuqlik miqdorini siqib chiqa￾rish xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi zamonning buyuk

olimi Arximed hammomdan yalang'och holda chiqib, «Evrika!»,

ya’ni «Topdim!», deya qichqirmagan bo‘lar edi.

Dunyoqarash jamiyat rivojiga mos ravishda asta-sekin takomil￾lashib borgan. Taraqqiyotning keyingi davrlarida fan sohasida qi￾lingan kashfiyotlar inson dunyoqarashi naqadar chuqurlashib,

uning bilimlar doirasi kengayib ketganini ko‘rsatadi. Bunda voris￾lik an’anasi yaqqol ko‘zga tashlanadi: har bir davrning dunyoqa￾rashi, g'oyasi o‘tmishda yaratilgan m a’naviy qadriyatlarning eng

yaxshilarini, ilg‘or va ijobiylarini o‘zida saqlab qoladi. Shu asosda

yangi tamoyillarga ega bolgan dunyoqarash ham takomillashib

boradi. Oddiy bug‘ mashinasidan kosmik raketalargacha bolgan

fan-texnika taraqqiyoti bunga yaqqol misol b o la oladi.

Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy

bilimlar, hayotiy kuzatishlar va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shaklla￾nadi hamda rivojlanadi. Inson ongli ijtimoiy mavjudot bolgani

bois, uning dunyoqarashi muayyan ehtiyoj va manfaatlarga asos￾lanadi. Demak, har qanday dunyoqarash muayyan inson, ijtimoiy

guruh yoki tabaqaning o‘z ehtiyoj, manfaatlaridan kelib chiqqan

holda borliqqa munosabatini ifodalovchi g‘oyalar, nazariyalar, bi￾limlar majmuasi, ruhiy holat va e’tiqod mujassami hamda ular￾ning namoyon bolishidir.

Falsafiy dunyoqarash, mohiyat-mazmuniga kola, ma’naviy faoli￾yat bolgani bois, u borliqqa bolgan ongli, insoniy munosabatning

muayyan yo‘nalishlarini vujudga keltirgan. Masalan, kishilarning

jamiyatdagi axloqiy munosabatlari — axloqiy dunyoqarashlarida,

huquqiy munosabatlari — huquqiy, siyosiy munosabatlari — siyosiy,

diniy munosabatlari — diniy, ekologik munosabatlari — ekologikdunyoqarashi mavjudligi ham bu tushunchaning tarixiy mohi￾yatga ega ekanini ko‘rsatadi.

Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u m a’lum bir ja￾rayonda takomillashib boradi. Uning shakllari o‘zgaradi, tarixiy

ko‘rinishlari muttasil yangilanib turadi.

M a’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyo￾qarash nihoyatda oddiy bolgan. Agar shunday bolm aganida, har

qanday jism o‘z hajmiga teng suyuqlik miqdorini siqib chiqa￾rish xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi zamonning buyuk

olimi Arximed hammomdan yalang'och holda chiqib, «Evrika!»,

ya’ni «Topdim!», deya qichqirmagan bo‘lar edi.

Dunyoqarash jamiyat rivojiga mos ravishda asta-sekin takomil￾lashib borgan. Taraqqiyotning keyingi davrlarida fan sohasida qi￾lingan kashfiyotlar inson dunyoqarashi naqadar chuqurlashib,

uning bilimlar doirasi kengayib ketganini ko‘rsatadi. Bunda voris￾lik an’anasi yaqqol ko‘zga tashlanadi: har bir davrning dunyoqa￾rashi, g'oyasi o‘tmishda yaratilgan m a’naviy qadriyatlarning eng

yaxshilarini, ilg‘or va ijobiylarini o‘zida saqlab qoladi. Shu asosda

yangi tamoyillarga ega bolgan dunyoqarash ham takomillashib

boradi. Oddiy bug‘ mashinasidan kosmik raketalargacha bolgan

fan-texnika taraqqiyoti bunga yaqqol misol b o la oladi.

Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy

bilimlar, hayotiy kuzatishlar va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shaklla￾nadi hamda rivojlanadi. Inson ongli ijtimoiy mavjudot bolgani

bois, uning dunyoqarashi muayyan ehtiyoj va manfaatlarga asos￾lanadi. Demak, har qanday dunyoqarash muayyan inson, ijtimoiy

guruh yoki tabaqaning o‘z ehtiyoj, manfaatlaridan kelib chiqqan

holda borliqqa munosabatini ifodalovchi g‘oyalar, nazariyalar, bi￾limlar majmuasi, ruhiy holat va e’tiqod mujassami hamda ular￾ning namoyon bolishidir.

Falsafiy dunyoqarash, mohiyat-mazmuniga kola, ma’naviy faoli￾yat bolgani bois, u borliqqa bolgan ongli, insoniy munosabatning

muayyan yo‘nalishlarini vujudga keltirgan. Masalan, kishilarning

jamiyatdagi axloqiy munosabatlari — axloqiy dunyoqarashlarida,

huquqiy munosabatlari — huquqiy, siyosiy munosabatlari — siyosiy,

diniy munosabatlari — diniy, ekologik munosabatlari — ekologik dunyoqarash shakllarida o‘z ifodasini topgan. Buni tizim tarzida

izohlaydigan bolsak, quyidagicha kolinish kasb etadi:

1. Axloqiy.

2. Diniy.

3. Huquqiy.

4. Siyosiy.

5. Ekologik.

6. Estetik.

Bu tizim ni tashkil qilgan nisbatan mustaqil dunyoqarash

shakllari o‘zaro bogliqlikda, aloqadorlikda harakat qiladi.

Dunyoqarash tizim ining rivojlanish darajasi jamiyat taraqqi￾yotiga mos keladi va uni ifodalab turadi. Bundan tashqari, har

bir tarixiy davrda millatning rivojlanishi, uning mentaliteti va

dunyoqarashida namoyon boladi. Boshqacha qilib aytganda,

dunyoqarash tizimi va ularning xususiyatlari muayyan inson, ij￾timoiy guruh, tabaqa va butun millatning ma’naviy qiyofasini

belgilab beradi.

«Dunyoqarash» tushunchasi o‘zlikni anglash, vatanparvarlik,

milliy g‘urur, tarixiy xotira, m a’naviy barkamollik kabi tuyg‘u

va tushunchalar bilan uzviy bogliq holda shakllanadi. Chunki,

dunyoqarash aynan ana shu ruhiy-ijtimoiy hodisalar orqali oy￾dinlashadi, umuminsoniy qadriyatlarning tarixiy bir bolagiga

aylanadi.

Falsafiy dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqi￾yotining qonuniy natijasi bolib, jamiyat rivojlanishining ma’naviy

mezoni sifatida namoyon bolgan. Taraqqiyotning dastlabki

bosqichlarida kishilarning tabiatga, o‘zlarining ijtimoiy hayoti￾ga bolgan munosabati turli rivoyat va afsonalarda o‘z ifodasini

topgan. Ular shu tariqa mifologik dunyoqarashni shakllantirgan.

Yovuzlik va ezgulik oltasidagi kurashda yaxshilikning mudom

tantana qilishi mifologik dunyoqarashning gumanistik mazmu￾nidan dalolat beradi. Xususan, o‘zbek xalqi sivilizatsiyasi ja￾rayonida yaratilgan rivoyat, afsona va boshqa janrlardagi og‘zaki

ijod namunalari millatimiz tarixda qanday n a’naviy qiyofaga ega

bolganini hanuz kolsatib turadi. Ular bugungi kunda jahon ah￾lini hayratga solmoqda.Mifologik dunyoqarash qadimgi zamon kishilarining o‘zlariga

munosib hayot sharoitlarini yaratish ehtiyojlaridan kelib chiqqan.

Ezgulik va haqiqat uchun kurash g‘oyalarining ifodasi bo‘lgan

afsona va rivoyatlarda millatning muayyan ruhiy holati, kelajakka

ishonchi, vatanga muhabbati, insoniy kamolotga intilishi badiiy

vositalar, afsonaviy qahramonlar timsolida ifoda etilgan.

Muayyan dunyoqarash tarkibida diniy-ilohiy qarashlar o‘ziga

xos ahamiyat kasb etadi. Ular insonning ilohga bo‘lgan e’tiqodi

bilan bogliq bolib, vujudga kelishiga kola, boshqa dunyoqarash

shakllari kabi, muayyan asoslarga ega. Jamiyat hayotida har qan￾day, shu jumladan, diniy dunyoqarashning o‘rni va ahamiyatini

ham sun’iy ravishda mutlaqlashtirish, salbiy oqibatlarni keltirib

chiqarishi mumkin. Bu hoi ayniqsa, diniy fundamentalizm va

ekstremizm insoniyat uchun jiddiy xavfga aylangan hozirgi davrda

yaqqol namoyon bolm oqda.

Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan

olganadi. Teologiya olam va odam munosabati, um rning maz￾muni, hayot va o lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy

e’tiqod tushunchalari bilan boglab tahlil qiladi hamda o‘ziga xos

mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqa￾rashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyat￾larini bartaraf qilish bilan bogliq regulyativ faoliyati nihoyatda

muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi

o‘rni va ahamiyati benihoyat ulkan va u tobora ortib bormoqda.

Taraqqiyot jarayonida falsafadan tabiatshunoslik fanlari bilan

birga psixologiya, etika, estetika kabi ijtimoiy fanlar ham ajralib

chiqdi. Keyinchalik madaniyat, qadriyatlar va huquq kabi so￾halarni olganadigan alohida yo'nalishlar ham paydo boldi. Ular

olamni o‘z predmeti doirasida yaxlit bilish, uning xususiy qo￾nuniyatlarini olganishga yordam beradi.

Falsafiy yo‘nalishlar, tadqiqot olib boradigan sohasiga ko‘ra,

o‘ziga xos bolib, asosiylari quyidagilardir:

Ontologiya — olam, inson va jamiyatning obyektiv-universal

mohiyati to‘g‘risidagi falsafiy ta’limotdir. Boshqacha aytganda, u

borliq to‘g‘risidagi, insonning olamga bolgan munosabati haqi￾dagi falsafiy bilim sohasidir. Gnoseologiya — bilish falsafasi bolib, olamni anglash, bilish

nazariyasi, bilishning shakli, usullari va imkoniyatlari to‘g‘risidagi

ta’limotdir.

Aksiologiya — qadriyatshunoslik yoki qadriyatlar to‘g‘risidagi

falsafiy ta’limot.

Praksiologiya — insonning predmetli-o‘zgartiruvchan, amaliy

faoliyati to‘g‘risidagi falsafiy ta’limot.

Metodologiya — bilish va o‘zgaruvchan faoliyat usullari

to‘g‘risidagi ta’limot.

Logika — tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa) va ta￾fakkur vositalarini (ta’rif, qoida, muhokama, tafakkur qonuniyat￾lari), ularning mazmunidan qat’i nazar, xolis o‘rganuvchi ta’limot.

Etika — axloq falsafasi, insoniyatning axloqiy tamoyillari, ta￾lab va tartib-qoidalari to‘g‘risidagi fan.

Estetika — nafosat falsafasi, jamiyat va inson hayotida

go‘zallikning o‘rni, qonun-qoidalari to‘g‘risidagi qarashlar maj￾muyi.

Bundan tashqari, inson falsafasi (antropologiya), ijtimoiy fal￾safa, tabiat falsafasi, madaniyat falsafasi (kulturologiya), san’at

falsafasi, mafkura falsafasi (ideologiya), din falsafasi (teologiya),

siyosat falsafasi (politologiya), huquq falsafasi, texnika falsafasi

kabi sohalar ham mavjudki, ular bir so‘z bilan ijtimoiy-falsafiy

fanlar tizimi deyiladi.

Ikkinchi xil klassifikatsiya falsafiy fanlar tasnifida olam va

odam, borliqning asosi bilan bog‘liq masalalar qanday usulda

hal qilinishiga qarab belgilanadi. Bunday tasniflash natijasida

monizm, dualizm, plyuralizm, materializm, idealizm, teizm,

ateizm kabi ko‘plab yo‘nalishlar ko‘zga tashlanadi. Falsafani

o‘rganish jarayonida bu tushunchalarga hali ko‘p duch kelamiz va

o‘rni kelganda ularga zarur izoh va ta’rif berishga harakat qilamiz.

Bu tizimda falsafa tarixi bilimning muhim tarmog‘i hisobla￾nadi. Bunda tadrijiy taraqqiyot tamoyili asosida falsafiy tizimlar

o‘rtasidagi tarixiy izchillikka tayaniladi. M azkur qo‘llanmada

falsafa tarixi ana shunday tamoyil asosida o‘rganilgan.

Falsafiy bilimlar tizimining o‘zgarishi va mazmunan boyib

borishi obyektiv ijtimoiy-tarixiy jarayon mahsuli bo‘lib, u jami￾Gnoseologiya — bilish falsafasi bolib, olamni anglash, bilish

nazariyasi, bilishning shakli, usullari va imkoniyatlari to‘g‘risidagi

ta’limotdir.

Aksiologiya — qadriyatshunoslik yoki qadriyatlar to‘g‘risidagi

falsafiy ta’limot.

Praksiologiya — insonning predmetli-o‘zgartiruvchan, amaliy

faoliyati to‘g‘risidagi falsafiy ta’limot.

Metodologiya — bilish va o‘zgaruvchan faoliyat usullari

to‘g‘risidagi ta’limot.

Logika — tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa) va ta￾fakkur vositalarini (ta’rif, qoida, muhokama, tafakkur qonuniyat￾lari), ularning mazmunidan qat’i nazar, xolis o‘rganuvchi ta’limot.

Etika — axloq falsafasi, insoniyatning axloqiy tamoyillari, ta￾lab va tartib-qoidalari to‘g‘risidagi fan.

Estetika — nafosat falsafasi, jamiyat va inson hayotida

go‘zallikning o‘rni, qonun-qoidalari to‘g‘risidagi qarashlar maj￾muyi.

Bundan tashqari, inson falsafasi (antropologiya), ijtimoiy fal￾safa, tabiat falsafasi, madaniyat falsafasi (kulturologiya), san’at

falsafasi, mafkura falsafasi (ideologiya), din falsafasi (teologiya),

siyosat falsafasi (politologiya), huquq falsafasi, texnika falsafasi

kabi sohalar ham mavjudki, ular bir so‘z bilan ijtimoiy-falsafiy

fanlar tizimi deyiladi.

Ikkinchi xil klassifikatsiya falsafiy fanlar tasnifida olam va

odam, borliqning asosi bilan bog‘liq masalalar qanday usulda

hal qilinishiga qarab belgilanadi. Bunday tasniflash natijasida

monizm, dualizm, plyuralizm, materializm, idealizm, teizm,

ateizm kabi ko‘plab yo‘nalishlar ko‘zga tashlanadi. Falsafani

o‘rganish jarayonida bu tushunchalarga hali ko‘p duch kelamiz va

o‘rni kelganda ularga zarur izoh va ta’rif berishga harakat qilamiz.

Bu tizimda falsafa tarixi bilimning muhim tarmog‘i hisobla￾nadi. Bunda tadrijiy taraqqiyot tamoyili asosida falsafiy tizimlar

o‘rtasidagi tarixiy izchillikka tayaniladi. M azkur qo‘llanmada

falsafa tarixi ana shunday tamoyil asosida o‘rganilgan.

Falsafiy bilimlar tizimining o‘zgarishi va mazmunan boyib

borishi obyektiv ijtimoiy-tarixiy jarayon mahsuli bo‘lib, u jami-yatning rivojlanish darajasiga mos keladi va uni o‘zida ifoda etadi.

Falsafiy bilimlar tizimidagi alohida yo‘nalish har bir tarixiy davr￾da o‘ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlansa ham, ularning um u￾miy tamoyillari mavjud. Ya’ni, birinchidan, har bir falsafiy bilim

yo‘nalishi jamiyat rivojlanishida o‘ziga xos determinant (sabab)

vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, falsafiy bilimlar jamiyat taraq￾qiyotiga ta’sir qiluvchi subyektiv omil bolsa ham, vujudga kelish

asosi — genezisi nuqtayi nazaridan obyektiv hodisadir. Uchinchi￾dan, falsafiy bilim yo‘nalishlarining o‘zaro bogliqlik, aloqadorlik

munosabati, ularning dunyoni bilishdagi yaxlitligini ta’minlaydi.

Falsafiy dunyoqarashning bu umumiy tamoyillari har qanday

konkret dunyoqarash shakllari uchun uslubiy asos bolib xizmat

qiladi.

1. Falsafiy dunyoqarash ilmiydir, Chunki u narsa va hodisalar

oltasidagi boglanish, aloqadorlik va munosabatlarni kundalik

ong darajasidagina emas, balki nazariy ong darajasida ham ifoda￾laydi. Har qanday falsafiy dunyoqarash shakli obyektiv olamdagi

narsa va hodisalarning konkret munosabatlarini aks ettiradi.

2. Falsafiy dunyoqarashning tarixiylik tamoyili jamiyatning

olm ishi dunyoqarashlar tarixidan iboratligini va uzluksiz rivoj￾lanishini ifodalaydi.

3. Falsafiy dunyoqarashning mantiqiy izchilligi tamoyili har

qanday dunyoqarash shakli va darajasining mantiqiy birikmalar

orqali ifodalanishi bilan izohlanadi. Agar mantiqiy izchillik bu￾zilsa, dunyoqarashning tashqi olamni xolis, ilmiy, aniq-ravshan

va izchil aks ettirishiga putur yetadi.

4. Falsafiy dunyoqarashning universalligi boshqa dunyoqarash

shakllarining mazmunini tashkil qilishi bilan sifatlanadi, ya’ni

har qanday dunyoqarash shakli o‘ziga xos falsafiy xususiyatga ega.

5. Falsafiy dunyoqarash maqsadga muvoflq bolib, inson man￾faatlariga mos keladi. Chunki, inson muayyan maqsad, orzu￾umidlar bilan yashaydi, ularni o‘z dunyoqarashida aks ettiradi.

6. Falsafiy dunyoqarashning g‘oyaviylik tamoyili, uning asosida

muayyan g‘oya yotgani bilan ifodalanadi. Xususan, bugungi o‘zbek

milliy falsafiy dunyoqarashi milliy mustaqillik, o‘zlikni anglash,

millatimiz kelajagini belgilaydigan istiqlol g‘oyasiga tayanishi bilan xarakterlidir. Falsafiy dunyoqarash shu g‘oyani e’tiqodga aylanti￾i isli va uning amalga oshishi uchun xizmat qiladi.

7. Falsafiy dunyoqarashning eng muhim tamoyillaridan biri

nazariya va amaliyot birligidir. Dunyoqarashning nazariya sifati￾da mavjudligi ijtimoiy amaliyot tajribalarini ijodiy umumlashtirib,

istiqbol rejalarini belgilashda qo‘l kelishi bilan izohlanadi. Shu￾uingdek, dunyoqarashning amaliyotga joriy etilish jarayonida

uning usul va vositalari muhim ahamiyatga ega.

Yuqorida ko‘rsatilgan funksiyalarning o‘zaro ichki bog‘liqligi

falsafaning mushtarak umumnazariy va uslubiy ahamiyatini

belgilab beradi. Ularning o‘ziga xos xususiyatlari hamda ahami￾yatini har tomonlama o‘rganish inson va jamiyatning ma’naviy

kamolotiga nihoyatda katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa o‘z navbatida,

falsafiy bilimlar tizim ini takomillashtirish yollarini topish im￾konini beradi. Masalaning bu tarzda hal etilishi umuminsoniy

sivilizatsiya tamoyillariga ham mos keladi.