3. Dunyoqarashning tarixiylik tamoyili. Falsafada milliylik va umuminsoniylik, milliy falsafani rivojlantirish zarurligi

Falsafada milliylik va umuminsoniylik, milliy falsafani rivojlantirish zarurligi. Falsafa umuminsoniy fan sifatida bashariyatga

doir umumiy muammolarni qamrab oladi, albatta. M a’lumki,

olam va odam munosabatlari, jamiyat va tabiatni asrash, um rni

mazmunli o‘tkazish, yaxshilik va yomonlik kabi qadriyatlar bilan

bog‘liq masalalarning barchasi insoniyat uchun umumiy. Ammo

falsafada muayyan milliy xususiyat, maqsad va intilishlar ham

o‘z ifodasini topadi. Aslida, yuqorida zikr etilgan umuminsoniy

mavzu, masala va muammolarning barchasi avval-boshda xu￾susiy, milliy, mintaqaviy ahamiyatga molik masalalar tarzida

namoyon boladi. 0 ‘z yurti, millati, ota-onasi va yor-birodarlarini

sevgan vatanparvar inson, avvalo, ana shularning kamoli uchun

qayg‘uradi, ularni o‘ylaydi, ularga xizmat qilishni oliy saodat deb

biladi. Bunday shaxs dunyoqarashida ana shu jihat va xususiyatlar

albatta aks etadi. Bu esa, o‘z navbatida, umuminsoniy fan bo£lgan

falsafada milliylikning aks etishiga asos boladi. Umuminsoniylik

— vatansizlik (kosmopolitizm) bolm agani singari, milliylik ham

— milliy qobiqqa o‘ralish, milliy mahdudlik degani emas.

Lekin sizning xayolingizda beixtiyor «Milliy falsafa bolishi

mumkinmi? Axir, yuqorida falsafaga o‘z mohiyati bilan umum-insoniy fandir, degan ta’rif berildi-ku?» — degan savollar charx

urishi mumkin. Bu — o‘ziga xos milliy taraqqiyot yo‘lidan keta￾yotgan barcha xalqlar falsafasi uchun daxldor bolgan savollardir.

Agar biz yuqorida qayd etilgan muammolarga milliy manfaat￾larimiz nuqtayi nazaridan qaraydigan bolsak, 0 ‘zbekistonda bu

yo‘nalishni rivojlantirish zarurati yetilganini anglaymiz.

Falsafiy adabiyotlarda milliy falsafa mavzuida turlicha fikrlar

mavjud. Ayrim faylasuflar, aslida milliy falsafa bolishi mumkin

emas, bunday yondashuvning o‘zi etnik mahdudlikka olib keladi,

deb hisoblaydi. Boshqalari esa, modomiki, milliy falsafa milliy

g‘oya va mafkurani shakllantirishnig nazariy asosi ekan, har qan￾day umumiy qonuniyatlar muayyan ijtimoiy makon va tarixiy

zamonda xususiy holda namoyon boladi, deya milliy falsafani

yoqlab chiqadi.

Biz millat bor ekan, milliy madaniyat, til va adabiyot ham

mavjud degan fikrga olganib qolganmiz. Aslida, ularning

barchasi nafaqat bir millatga, balki butun insoniyatga xos-ku!

Bizning nazarimizda, milliy falsafa millat mentalitetini bel￾gilaydigan muhim omildir. Umumbashariy sivilizatsiyaga uzviy

qo‘shilish jarayoni milliy falsafani yaratish orqali sodir boladi.

Eng muhimi — falsafadagi milliylik umuminsoniylikni rad qilish

evaziga emas, balki uni ijodiy boyitish orqali rivojlanib boradi.

Falsafa tarixiga nazar tashlaydigan bolsak, ayrim milliy fal￾safalarning umuminsoniy ma’naviyat xazinasiga munosib hissa

bolib qo‘shilganini kolam iz. Masalan, Rim imperiyasi zavolga

yuz tutganidan keyin o‘z milliy davlatchiligiga ega bolgan Yev￾ropa mamlakatlarida, o‘rta asrlarga kelib, milliy falsafa yaratish

imkoni tuglldi. ( 0 ‘rta asr Yevropa madaniyatiga baglshlangan

mavzuda bu haqda atroflicha fikr yuritamiz). To‘g li, ular

umumyevropa hududida, qadimgi Yunoniston va Rim madaniyati

negizida shakllandi. Ularda Yevropa xalqlariga xos umumiy jihat

va xususiyatlar, umumetnik mentalitet aks etgan edi. Bu jarayon

avvalo, Italiya va Angliyada, so‘ngra Fransiyada yuz berdi. Bu

falsafiy maktablarning F. Bekon va R. Dekart, B. Spinoza va

J.J. Russo kabi atoqli namoyandalari nafaqat o‘z mamlakatlari,

balki Yevropa va jahon falsafasi tarixida o‘chmas nom qoldirdi.
Ular avvalambor, o‘z yurti, o‘z millati sha’nu sharafini yuksak￾likka kolarish, taraqqiyotga olib chiqish uchun ilg‘or g‘oyalarni

o'rlaga tashlagan, davr taqozo etgan mafkuraning shakllanishiga

hissa qo‘shgan.

Xuddi shunday, X V III-X IX asrlarda milliylik va jahon fal￾sa fasining taraqqiyotiga nihoyatda katta ta’sir ko‘rsatgan hudud

l'iussiya bo‘ldi. Uzoq vaqt Avstriya-Vengriya imperiyasi tarki￾bida bolgan bu o‘lka mustaqillikka erishib, milliy davlatchiligini

liklaganidan keyin, milliy ozodlikning falsafiy in ’ikosi olaroq

I. Kant, I. Hegel, Fixte, Shelling, Feyerbax kabi donishmandlar

lomonidan asoslangan nemis falsafasi shakllandi. Keyinchalik

bu falsafa Nichshe, Freyd kabi ko‘plab faylasuflar tomonidan

rivojlantirildi. Ushbu falsafa maktabining atoqli namoyandasi

hisoblangan Hegel ta’limoti esa, Pruss monarxiyasining davlat

mafkurasi maqomini oldi. Hamma narsaning o‘tkinchi ekan￾ligini nihoyatda yaxshi biladigan, yangi zamonning Arastusi

nomini olgan Hegel Pruss monarxiyasining o‘tkinchi ekanligini

bilmasmidi? Nima sababdan u dialektik ta’limoti emas, balki

monarxiyaga xizmat qilgan falsafiy sistemasining mukammalroq

bolishi uchun ko‘proq kuch sarfladi? degan savollar haligacha

faylasuflarni o‘ylantirib keladi.

Xo‘sh, nima sababdan Hegel bu yoldan bordi? Chunki, Hegel

o‘z davrining, o‘z xalqining farzandi edi. U mustaqil nemis milliy

davlati — Pruss monarxiyasi davrining mahsuli, o‘sha davr falsa￾fasining namoyandasi edi. U «Faylasuflar osmondan yom glr kabi

yogllmaydilar yoki yom glrdan keyingi qo‘ziqorinlardek yerdan

o‘sib chiqmaydilar, balki ularni xalq yaratadi» deganida aynan

ana shuni nazarda tutgan edi. Hegel o‘z ijodi va faoliyati bilan

Pruss monarxiyasi, garchand monarxiya shaklida bolsada, nemis

davlati ekanligini o‘z millatining ongi va dunyoqarashini tarkibiy

qismiga aylantirib keta olgan buyuk faylasuf edi. Uning «Aqlga

muvofiq narsalarning barchasi voqedir, voqe bolgan narsalarning

barchasi esa aqlga muvofiqdir», degan so‘zlarini ham ana shu

ma’noda tushunish lozim. Hegelning bu masalada dialektik emas,

balki metafizik usulga ko‘proq e’tibor berganligining sababi ham

ana shunda.0 ‘sha davrgacha, Rim imperiyasi qulaganidan keyin ko‘proq

tarqoq hududlarga bo‘linib, Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida

yashab kelgan nemis millati uchun Pruss monarxiyasi — milliy

davlat edi. Uning shakli-shamoyili kelajakda o‘zgarishi boshqa

masala bo‘lgani holda, bu davlatning Yevropada nemis milliy

davlati tarzida saqlanib qolishi, uning millat falsafasiga aylanishi

bilan bog‘liq edi. Millat falsafasiga, uning dunyoqarashiga aylan￾gan milliy davlatchilik g‘oyasi hech qachon so‘nmaydi, garchand

yurtni yovlar asrlar davomida bosib tursalarda, qachondir baribir

qad rostlaydi va millatning davlati tarzida yana qayta namoyon

boladi. Hegel o‘z millatining falsafasi va dunyoqarashiga o‘sha

davlatning shakli-shamoyilini va mazmun-mohiyatini singdirib

keta olgan faylasuf darajasiga ko‘tarilgani uchun ham bu millat

tarixida va u orqali, jahon falsafasi tarixida abadiy qoladi. M il￾liylik va umumyevropa madaniyatidan bahra olgan bu falsafa

haligacha o‘z jozibasini yo‘qotmaganligining sabablaridan biri

ham ana shunda.

Shunga o‘xshash vazifani, o‘z davrida, millatimizning asl far￾zandi Alisher Navoiy ham bajargan. U ozodlikka erishgan mil￾lat falsafasini adabiyot falsafasiga, mustaqil davlat tilini adabiyot

tiliga aylantira olgan, o‘z xalqining bu sohadagi dahosi buyuk

ekanligiga, nafaqat zamondoshlari, balki kelajak avlodlarni ham

ishontirib keta olgan edi. Navoiy va uning zamoniga, o‘sha davrga

xos o‘zgarishlarning boshida turgan Amir Temur faoliyatiga qay￾ta-qayta murojaat etilishining sabablaridan biri ham ana shunda.

Zero, har bir xalq, avvalo, o‘zining tarixidan bugungi kun uchun

tashbehlar izlaydi va ijtimoiy taraqqiyoti uchun asos bo‘ladigan

m a’naviy tamoyil, an’ana va qadriyatlarga murojaat qiladi.

Bugungi kunda bashariyat milodiy XX asr bilan xayrlashib,

uchinchi ming yillikka qadam qo‘ydi, hayotning barcha sohalari￾da ulkan yutuqlarga erishdi. Fan va texnika, madaniyat va m aorif

beqiyos rivojlandi. Odamzod o‘zining aql-zakovati va mehnati bi￾lan juda ko‘p yangiliklar yaratdi. Dunyoning ko‘plab sir-asrori

kashf etildi, buyuk ixtirolar qilindi.

Biz yashayotgan dunyo so‘nggi yillarda nihoyatda o‘zgarib

ketdi. Xususan, Vatanimiz tarixida XX asrning 90-yillarida olamshumul voqealar yuz berdi: mamlakatimiz mustaqillikka

erishib, tub islohotlarni amalga oshirishga kirishdi. Xalqimizning

huquqiy demokratik jamiyat barpo etish zarurati dunyoqarashni

tubdan o‘zgartirish, eski aqidalardan tamoman voz kechish, is￾tiqlol mafkurasini shakllantirish, xalq ma’naviyatini yuksalti￾rishni taqozo etmoqda. Bunda ijtimoiy fanlar, ayniqsa falsafiy

bilimlarni egallash muhim ahamiyat kasb etadi.

Bugungi dunyoda o‘z milliy falsafa maktabini yaratgan xalqlar

bor. Chunonchi, «hind falsafasi», «xitoy falsafasi», «nemis falsa￾fasi», «ingliz falsafasi» kabilar shular jumlasidandir. Milliy ada￾biyot, milliy madaniyat, san’at va hokazolar bo‘lgani kabi, m il￾liy falsafaning ham bo‘lishi tabiiy. Ammo bu — falsafa milliy

qobiqqa o‘ralib qoladi, degani emas. U umuminsoniy fan sifa￾tida, bir tomondan, umumbashariy muammolarni qamrab olsa,

ikkinchi tomondan, shu masalalar bilan shug‘ullanayotgan aniq

shaxs — faylasuf mansub millatning muayyan manfaatlarini ham

ifodalaydi. Millat ozod bolsa, o‘z turmush tarziga mos fikrlasa,

olamni, uning muammolarini dunyoqarashiga xos holda idrok eta

olsa, uning o‘z falsafasi shakllanadi. Bunday falsafa xalq m an￾faatlarini aql-idrok, mafkura y o li bilan himoya qilishga, uning

ongi, dunyoqarashi va ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi.

Shu bois Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng milliy

falsafani rivojlantirish g‘oyat muhim ahamiyat kasb etdi. Busiz

millatning haqiqiy farzandi bolgan, uning kamolini o‘ylaydigan

chinakam ozod, hur fikrli, barkamol insonni tarbiyalab bolmaydi.

Shu sababli biz olganadigan falsafa umumbashariy muam m o￾lar bilan birga, Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash, huqu￾qiy demokratik jamiyat barpo etish jarayonidagi m a’naviyatning

tarkibiy qismi bolib, uning asosiy tamoyillarini aks ettirmogʻi lozim.