3. Dunyoqarashning tarixiylik tamoyili. Falsafada milliylik va umuminsoniylik, milliy falsafani rivojlantirish zarurligi

Mavzu : Falsafa fanining mazmun-mohiyati,
mavzulari va jamiyatdagi o‘rni
Reja:
1.«Falsafa» atamasining kelib chiqishi va ushbu fanning mazmun mohiyati.
2.«Dunyoqarash» tushunchasi, uning shakllari. Falsafiy dunyo￾qarashning yo‘nalishlari va vazifalari.
3.Dunyoqarashning tarixiylik tamoyili.
4.Falsafada milliylik va umuminsoniylik, milliy falsafani rivojlantirish zarurligi.

«Falsafa» tushunchasining asoslari bayon qilin￾gan aksariyat darsliklarda ushbu atama qadimgi yunon tilidagi

«filosofiya» so‘zidan olingani va u «donishmandlikni sevish»

(«filo» — sevaman, «sofiya» — donolik) degan m a’noni anglati￾shi ta’kidlanadi.

Shu m a’noda, falsafa barcha fanlar rivojlanishiga asos

boladigan va ulardan oziqlanadigan, ayni paytda ularning

rivojlanish y o llarin i belgilab beradigan um um insoniy va u ni￾versal ilm sohasidir. U qadim zamonlardayoq «barcha ilm lar￾ning otasi» deb ta ’riflangan. Uning hayotiyligi xalq tabiatiga,

turm ush va tafakkur tarziga nechogliq mos ekani, jam iyat

m anfaatlari va ezgu intilishlarini qay darajada aks ettira oli￾shiga bogliq.

«Falsafa» atamasi «filosofiya» so‘zining Sharq ijtimoiy tafak￾kuridagi shaklidir. Sharqning atoqli faylasufi, mashhur muta￾fakkir Abu Nasr Forobiy filosofiya so‘zini «Hikmatni qadrlash»

deb talqin etgan. Falsafa Sharq xalqlari ijtimoiy tafakkurida «do￾nishmandlikni sevish» degan mazmun bilan birga, olam sirlarini

bilish, hayot va insonni qadrlash, um r mazmuni haqidagi qarash

va hikmatlarni e’zozlash m a’nosida ishlatilgan.

Hayot qonuniyatlarini yaxshi biladigan, um rning olkinchi

ekani, abadiyat insonga emas, olamga xosligini yaxshi anglab

yetgan, o‘zi va o‘zgalar qadrini to‘g‘ri tushunadigan kishi hech

qachon «Men — donishmandman» deya ochiq e’tirof etmaydi.

Ayniqsa, Sharq xalqlari hayotida bu hoi yaqqol ko‘zga tashla￾nadi. Ammo, Forobiy ta’kidlaganidek, hikm atni qadrlash, olam

va odam hamda hayotning qadriga yetish — boshqa gap. Shu

m a’noda, bizda qadim zamonlarda faylasuf deganda, ko‘pdan￾ko‘p ilm sohalarini egallagan, ustoz va muallim sifatida shuhrat

qozongan alloma va mutafakkir kishilar tushunilgan.
«Falsafa» tushunchasining asoslari bayon qilin￾gan aksariyat darsliklarda ushbu atama qadimgi yunon tilidagi

«filosofiya» so‘zidan olingani va u «donishmandlikni sevish»

(«filo» — sevaman, «sofiya» — donolik) degan m a’noni anglati￾shi ta’kidlanadi.

Shu m a’noda, falsafa barcha fanlar rivojlanishiga asos

boladigan va ulardan oziqlanadigan, ayni paytda ularning

rivojlanish y o llarin i belgilab beradigan um um insoniy va u ni￾versal ilm sohasidir. U qadim zamonlardayoq «barcha ilm lar￾ning otasi» deb ta ’riflangan. Uning hayotiyligi xalq tabiatiga,

turm ush va tafakkur tarziga nechogliq mos ekani, jam iyat

m anfaatlari va ezgu intilishlarini qay darajada aks ettira oli￾shiga bogliq.

«Falsafa» atamasi «filosofiya» so‘zining Sharq ijtimoiy tafak￾kuridagi shaklidir. Sharqning atoqli faylasufi, mashhur muta￾fakkir Abu Nasr Forobiy filosofiya so‘zini «Hikmatni qadrlash»

deb talqin etgan. Falsafa Sharq xalqlari ijtimoiy tafakkurida «do￾nishmandlikni sevish» degan mazmun bilan birga, olam sirlarini

bilish, hayot va insonni qadrlash, um r mazmuni haqidagi qarash

va hikmatlarni e’zozlash m a’nosida ishlatilgan.

Hayot qonuniyatlarini yaxshi biladigan, um rning olkinchi

ekani, abadiyat insonga emas, olamga xosligini yaxshi anglab

yetgan, o‘zi va o‘zgalar qadrini to‘g‘ri tushunadigan kishi hech

qachon «Men — donishmandman» deya ochiq e’tirof etmaydi.

Ayniqsa, Sharq xalqlari hayotida bu hoi yaqqol ko‘zga tashla￾nadi. Ammo, Forobiy ta’kidlaganidek, hikm atni qadrlash, olam

va odam hamda hayotning qadriga yetish — boshqa gap. Shu

m a’noda, bizda qadim zamonlarda faylasuf deganda, ko‘pdan￾ko‘p ilm sohalarini egallagan, ustoz va muallim sifatida shuhrat

qozongan alloma va mutafakkir kishilar tushunilgan.

«Filosofiya» atamasini dastlab, matematika fani orqali bar￾chamizga yaxshi ma’lum bolgan, alloma Pifagor ishlatgan. Yev￾ropa madaniyatiga esa, u yunon faylasufi Aflotun asarlari orqali

kirib kelgan. Asrlar davomida filosofiyaga nisbatan xilma-xil qa￾rashlar shakllangan, uning jamiyat, inson va fanlar tizimidagi

o'rniga nisbatan turlicha munosabat va yondashuvlar dunyoga

kelgan, bu atamaning mohiyat-mazmuni ham o‘zgarib borgan.

Shu tariqa, u avvalo, qadimgi Yunonistonda alohida bilim soha￾siga, to‘g‘rirogl, «fanlarning otasi», ya’ni asosiy fanga aylangan.

Qadimgi Yunonistonda fanlarning barchasini, ular qanday

ilmiy masalalar bilan shug‘ullanishidan qat’i nazar, filosofiya

deb ataganlar. U ham ijtimoiy borliq, ham tabiat to‘g‘risidagi

ilm hisoblanar edi. Shu ma’noda, dastlabki filosofiya olam va

unda insonning tutgan o‘rni haqidagi qarashlar tizimi bolib,

dunyoni ilmiy bilish zaruratidan vujudga kelgan edi. Uning eng

asosiy qadriyati erkinlik tushunchasi ekanini, ana shu erkin hayot

to‘g‘risidagi qarashlar buyuk madaniy yuksalishga asos bolganini

aksariyat olimlar alohida ta’kidlaydilar.

Ushbu fanning shakllanishini faqatgina qadimgi Yunoniston

va Rim bilan boglash ham bu borada yetarli tasavvur bermay￾di. Chunki ushbu hududning dastlabki faylasufi Fales ko‘p yil￾lar Osiyoda bilim olib qaytganidan so‘ng falsafiy fikrlarni alo￾hida ilm sohasi sifatida talqin eta boshlagani ma’lum. Alloma

Beruniyning «Hindiston» asarida hindlarning dastlabki qarash￾lari qadimgi yunonlarniki bilan o‘xshash edi, degan fikri ham

bejiz aytilmagan, albatta. Bu o‘z navbatida, falsafiy dunyoqarash￾ning qadimgi shakllari barcha xalqlar tarixiga tegishli umumiy

hodisa ekanini isbotlaydi.

Aslida esa, Qadimgi Yunoniston va Rimda eramizdan avvalgi

VII—III asrlarda ushbu fan endigina shakllanib kelayotgan nazariy

fikrning ifodasi, olamni yaxlit va bir butun holda tushunish mujas￾samiga aylangan edi. Ushbu fan dastlab saroy ilmi sifatida shakl￾langan va asosan mulozimlarning tafakkur tarzini ifodalagan. Bu

fan bilan ko‘proq aslzodalar shug‘ullangan, uning asosan ular

uchun tushunarli bolgan muayyan tushunchalari va atamalari,

o‘ziga xos fikrlash uslublari va bayon qilish tili ham shakllangan.Falsafiy bilimlar rivoji uzluksiz jarayon bo‘lib, u insoniyatning

tafakkur bobida ilgari erishgan yutuqlarni tanqidiy baholashni

taqozo etadi. Biroq bu — ularni tamoman rad etish, ko‘r-ko‘rona

tanqid qilish lozim degani emas, balki ularga xos barcha xato va

kamchiliklarni anglab, yaxshi va ijobiy jihatlaridan foydalanish

demakdir. Ana shunday tanqidiy yondashuv va vorislik falsafa￾ning muhim xususiyatlaridan biridir.

Bu fanning oldiga qo‘yilgan vazifalarga va uning hayotdagi

o‘rniga qarab, ijtimoiy taraqqiyotning turli davrlarida unga bolgan

munosabat ham o‘zgarib borgan. Bu munosabatlar dastlabki fan￾lar paydo bolib va ularning ba’zilari falsafadan ajralib, alohida

mustaqil fan sohasiga aylana boshlagan davrlardayoq shakllana

boshlagan.

Falsafaning ijtimoiy ong tizimida tutgan o‘rni, jamiyat va

shaxs hayotidagi ahamiyati nim adan iborat, degan masala ham ­

ma davrlarda ham dolzarb bolgan. Ayniqsa, tarixiy taraqqiyot￾ning tub burilish davrlarida falsafaning asl mohiyatini bilish,

uning usul va g‘oyalari kuchidan foydalanish m uhim ahamiyat

kasb etgan.

Kishilik jamiyati hech qachon bir tekis va silliq rivojlanmagan.

Taraqqiyot ortidan inqirozlar, yutuqlar ketidan maglubiyatlar,

farovonliklar izidan zavolga yuz tutishlar ta’qib etgan. Muayyan

jamiyat iqtisodiy-siyosiy, axloqiy-diniy, badiiy-estetik taraqqiyot

borasida inqirozga duch kelar ekan, undan chiqib ketish uchun

ilg‘or falsafiy ta’limotlarga ehtiyoj sezadi.

Shuning uchun ham buyuk falsafiy ta’limotlarni, bir tomon￾dan, madaniy-intellektual rivojlanish samarasi, ikkinchi tomon￾dan, tub ijtimoiy o‘zgarishlar taqozosi deyish mumkin. Muayyan

tarixiy burilish davrida «Falsafa nima o‘zi?» degan masala dol￾zarb ahamiyat kasb etishi ham shundan. Ana shunday davrlarda

kishilar falsafaning mohiyati, uning maqsad va vazifalarini yan￾gicha idrok etganlar.

Qadimgi Yunoniston va Rim davridan buyon o lg an ikki ming

yildan ziyodroq vaqt mobaynida «Falsafa e idi yo‘q boldi, uni

o‘rganishning hech bir zarurati qolmadi» qabilidagi gaplar ko‘p

bolgan. Lekin zamonlar o lish i bilan odamzod baribir falsafagaehtiyoj sezgan va u insonning ma’naviy kamolotida beqiyos aha￾miyat kasb etishiga qayta-qayta ishonch hosil qilgan.

Bu jihatdan quyidagi rivoyat juda ibratlidir. M iloddan oldingi

birinchi asrda yashab o‘tgan buyuk faylasuf Lukretsiyning sho￾girdlaridan biri unga qarab: «Ustoz, fanning boshqa sohalariga

oid ilmlar juda ko‘payib ketdi. Endi falsafani o‘rganishning ho￾jati bormikan?» — debdi. Shunda ulug‘ faylasuf bamaylixotir gap

boshlab: «Falsafani Suqrot, Aflotun, Arastu kabi buyuk allomalar

yaratgan. Lekin endilikda insoniyatning ana shunday buyuk mu￾tafakkirlari yaratgan bu fanni o‘rganmaslik har qaysi nodonning

ham qolidan keladigan ish bolib qoldi», — degan ekan.

Falsafa kishilarga olam to‘g‘risida yaxlit tasavvur beradi,

boshqa fanlar esa, uning ayrim jihatlarini o'rganadi. Masalan, bi￾ologiya o‘simlik va hayvonot dunyosini, turlarining kelib chiqishi,

o‘zgarishi va takomillashib borishi kabi masalalarni o‘rganadi. Bu

sohaga oid fanlar ushbu yo‘nalishdagi jarayonlarning ba’zi xususi￾yat va jihatlarini chuqurroq tadqiq etishga harakat qiladi. Bino￾barin, biolog har qanday rivojlanish jarayoni bilan emas, balki

faqat jonli tanadagi rivojlanish jarayoni bilan qiziqadi. Umuman,

rivojlanish jarayonining o‘zi nima, uning mohiyati qanday? Ma￾salaning aynan shu taxlitda qo‘yilishi ilmiy muammolarni falsafiy

masalaga aylantiradi. Ya’ni, shu tariqa muayyan mavzu oddiy ilm

sohasidagi yo‘nalishdan falsafiy muammo tusini oladi.

Endi Faylasuf kim, degan savolga javob beraylik. «Filosof»

so‘zini ham yuqorida aytganimizdek, ilk bor buyuk matematik

va mutafakkir Pifagor qo‘llagan. Bu tushunchaning m a’nosini u

Olimpiya o‘yinlari misolida quyidagicha tushuntirib bergan: an￾jumanga keladigan bir guruh kishilar bellashish, kuch sinashish,

ya’ni o‘zi va o‘zligini namoyon etish uchun, ikkinchi bir guruh

— savdo-sotiq qilish, boyligini ko‘paytirish uchun, uchinchisi

esa, o‘yindan ma’naviy oziq olish, haqiqatni bilish va aniqlashni

maqsad qilib oladi. Ana shu uchinchi guruhga mansub kishilar,

Pifagor talqiniga ko‘ra, faylasuflar edi.

Bu, bir qarashda, oddiy va jo‘n misolga o‘xshaydi. Ammo

uning ma’nosi nihoyatda teran. Chunki, inson um ri ham shun￾day. «Dunyo teatrga o‘xshaydi, unga kelgan har bir kishi sahnagachiqadi va o‘z rolini o‘ynab dunyoni tark etadi», degan fikr be￾jiz aytilmagan. Kimdir bu dunyoga uning sir-asrorlari to‘g‘risida

bosh ham qotirmasdan kelib ketadi, um rini yeyish-ichish, uy￾ro‘zqor tashvishlari bilan o‘tkazadi. Boshqasi — nafs balosiga

berilib, mol-mulkka ruju qo‘yadi. Uchinchisi esa, olam hikmatla￾rini olganadi, umrini xayrli va savob ishlarga sarflaydi, boshqalar

uchun ibrat bo‘larli hayot kechiradi.

Qadimgi davrlarda har tomonlama chuqur bilim va katta hayo￾tiy tajribaga ega bo‘lgan, inson ma’naviyatini boyitish va haqiqatni

bilishga intiluvchi kishilarni faylasuf deb ataganlar. Fozil va komil

insonlargina falsafa bilan shug‘ullanganlar. Aslida, o‘sha davrlarda

falsafani olganish deyilganda, ilmning asoslarini egallash ko‘zda

tutilgan. Grek mutafakkiri Geraklit (eramizdan avvalgi 520—460

yillarda yashagan) shogirdlariga murojaat qilib, «Do‘stim, sen hali

yoshsan, umringni bekor olkazm ay desang, falsafani olgan», de￾ganda aynan ana shu haqiqatni nazarda tutgan.

"Boshqa bir buyuk grek faylasufi Epikur (eramizdan avvalgi

470—399-yillarda yashagan) bu haqiqatni quyidagicha ifoda etgan:

« 0 ‘z-o‘zingni yerga urish, tubanlashish nodonlikdan boshqa nar￾sa emas, o‘zligingdan yuqori turish esa — faylasuflikdir».

Xuddi shuningdek, Sharqda ham Konfutsiy va Moniy, Xoraz￾miy va Forobiy, imom Buxoriy va imom Termiziy, Beruniy va ibn

Sino, Naqshband va Navoiy kabi donishmand bobolarimiz o‘z

hayotiy kuzatishlari va tajribalarini umumlashtirish, insonga xos

xato va kamchiliklardan saboq chiqarish, bashariyat tomonidan

to‘plangan bilim va tajribalarni o'zlashtirish orqali faylasuf dara￾jasiga kolarilganlar.

Umuman olganda, bilimdon kishilarning barchasini ham

donishmand yoki mutafakkir deb bolmaydi. Haqiqiy faylasuflar

hayotda nihoyatda kam boladi. Ular o‘z davri va millatining

farzandi sifatida insoniyat tarixiga katta ta’sir kolsatadi. Xudo￾ning o‘zi aql-zakovat, iste’dod, kuch-quvvat ato etgan, yorqin

tafakkurga ega bolgan bunday buyuk shaxslar umumbashariy

taraqqiyot miqyosida tanilgan, teran insoni z g‘oyalar, ma’naviy

boyliklarning qadr-qimm atini chuqur anglaydigan donishmand

odamlar bolgan. Kezi kelganda shuni alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi davr￾da bizda falsafa ixtisosligi bo‘yicha ma’lumot olgan mutaxassisni

faylasuf deyish odat tusiga kirib qoldi. Aslida, faylasuf so‘zi ana

shu tarzda ishlatilganida ushbu sohaning zamonaviy mutaxassisi,

uning asoslarini egallagan, mazkur yo‘nalishda tadqiqot olib bora￾digan yoki ilmiy darajaga ega bolgan kishilar tushuniladi, xolos.

Falsafaning umumbashariy fan ekani, uning bahs mavzulari va

asosiy muammolarini belgilab beradi. Shu ma’noda odam va olam,

ularning ibtidosi va intihosi, hayoti va o‘zaro munosabatlari, inson

tafakkuri, tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari

falsafa uchun azaliy muammolardir. Shu bilan birga, muayyan

davrda tuglladigan va hal etiladigan olkinchi muammolar ham

boladi. Ular abadiy muammolar darajasiga kolarilm asa-da, o‘z

davrining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqani uchun, muhim

ahamiyat kasb etadi.

Falsafa yangi g‘oyalarning tugllishiga imkon beradi. Hayot,

ijtimoiy tajriba bilan uzviy bogliq holda rivojlanadi. U tarixiy

davr bilan mustahkam aloqadorlikda taraqqiy etadi. Har bir tari￾xiy davr, uning oldiga yangi masala va muammolarni qo‘yadi.

Falsafiy muammolar bevosita hayot zaruratidan tuglladi. Aynan

ular orqali falsafada davrning taraqqiyot tamoyillari va o‘ziga xos

xususiyatlari aks etadi. Masalan, hozirgi zamonda yurtimiz fal￾safasi uchun istiqlol davriga xos qonuniyatlar va xususiyatlarning

falsafiy asoslarini izohlash zarurati shu bilan belgilanadi.

Falsafiy ta’limotlarda jamiyat hayotining barcha sohalari tari￾xiy jarayonga xos tamoyillar, ijtimoiy guruhlarning manfaat va

kayfiyatlari, tafakkur usullari o‘z aksini topadi. Shuning uchun

ham muayyan ijtimoiy kuch, sinf, guruh, partiya va oqimlar o‘z

maqsad-muddaolari va g‘oyalarini ilmiy asoslashda falsafadan

foydalanadi. Falsafadagi ustuvor qarash va qoidalar davr mahsuli

bolgani uchun, zamonning taraqqiyot tamoyillari va m uam m o￾lari unda o‘z ifodasini topadi.Kezi kelganda shuni alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi davr￾da bizda falsafa ixtisosligi bo‘yicha ma’lumot olgan mutaxassisni

faylasuf deyish odat tusiga kirib qoldi. Aslida, faylasuf so‘zi ana

shu tarzda ishlatilganida ushbu sohaning zamonaviy mutaxassisi,

uning asoslarini egallagan, mazkur yo‘nalishda tadqiqot olib bora￾digan yoki ilmiy darajaga ega bolgan kishilar tushuniladi, xolos.

Falsafaning umumbashariy fan ekani, uning bahs mavzulari va

asosiy muammolarini belgilab beradi. Shu ma’noda odam va olam,

ularning ibtidosi va intihosi, hayoti va o‘zaro munosabatlari, inson

tafakkuri, tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari

falsafa uchun azaliy muammolardir. Shu bilan birga, muayyan

davrda tuglladigan va hal etiladigan olkinchi muammolar ham

boladi. Ular abadiy muammolar darajasiga kolarilm asa-da, o‘z

davrining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqani uchun, muhim

ahamiyat kasb etadi.

Falsafa yangi g‘oyalarning tugllishiga imkon beradi. Hayot,

ijtimoiy tajriba bilan uzviy bogliq holda rivojlanadi. U tarixiy

davr bilan mustahkam aloqadorlikda taraqqiy etadi. Har bir tari￾xiy davr, uning oldiga yangi masala va muammolarni qo‘yadi.

Falsafiy muammolar bevosita hayot zaruratidan tuglladi. Aynan

ular orqali falsafada davrning taraqqiyot tamoyillari va o‘ziga xos

xususiyatlari aks etadi. Masalan, hozirgi zamonda yurtimiz fal￾safasi uchun istiqlol davriga xos qonuniyatlar va xususiyatlarning

falsafiy asoslarini izohlash zarurati shu bilan belgilanadi.

Falsafiy ta’limotlarda jamiyat hayotining barcha sohalari tari￾xiy jarayonga xos tamoyillar, ijtimoiy guruhlarning manfaat va

kayfiyatlari, tafakkur usullari o‘z aksini topadi. Shuning uchun

ham muayyan ijtimoiy kuch, sinf, guruh, partiya va oqimlar o‘z

maqsad-muddaolari va g‘oyalarini ilmiy asoslashda falsafadan

foydalanadi. Falsafadagi ustuvor qarash va qoidalar davr mahsuli

bolgani uchun, zamonning taraqqiyot tamoyillari va m uam m o￾lari unda o‘z ifodasini topadi.