3. 3-амалий: геодезик ўлчашлар моҳияти ва улар анқлиги ўлчаш хатолари классификацияси

3.3-амалий: ГЕОДЕЗИК ЎЛЧАШЛАР МОҲИЯТИ ВА УЛАР АНҚЛИГИ


Ўлчаш хатолари классификацияси
Ўлчаш бевосита ва бавосита ўлчашларга бўлинади. Бевосита ўлчашда ўлчов бирлиги ҳисобланувчи асбоб ўлчанаётган объектга таққосланади. Масалан, жойда масофани пўлат лента (рулетка) билан, бурчакни теодолит билан ўлчаш, қоғозда чизиқ узунлигини чизғич билан, бурчакни транспортир билан ўлчаш бевосита ўлчаш бўлиб ҳисобланади. Бавосита ўлчашда объект бевосита ўлчанмасдан, унинг катталигини бошқа бевосита ўлчаган катталиклар натижаларидан фойдаланиб аниқланади. Масалан, учбурчакнинг ўлчанган томон узунликларидан фойдаланиб, косинуслар теоремаси ёрдамида бурчакларни ҳисоблаб топиш мумкин.
Ўлчашлар тенг аниқликда ёки тенг эмас аниқликда бажарилиши мумкин. Бир хил малакали ишчилар томонидан, бир хил аниқликдаги асбоб билан, бир хил усулда ва шароитда бажарилган ўлчаш тенг аниқликдаги ўлчаш бўлади. Бу шартлардан биронтаси ўзгарса, тенг эмас аниқликда ўлчаш бўлади.
Геодезик ўлчашда хатоликларга йўл қўйилади, ўлчаш аниқлигига баҳо бериш, хатоликни келиб чиқиш сабаблари ва уларни аниқлаш билан ўлчаш хатолари назарияси шуғулланади. Ўлчаш хатолиги келиб чиқиш сабабларига кўра қўпол, систематик (такрорланувчи) ва тасодифий хатоларга бўлинади.
Қўпол хато. Ўлчаш ёки ҳисоблаш вақтида янглишиш, ўлчаш ишини бажараётган кишининг паришонхотирлиги, ўлчаш асбобини бузуқлиги қўпол хатога олиб келади. Қўпол хатони аниқлаш учун ҳар қандай ўлчаш камида икки марта бажарилади, ҳисоблашда албатта назорат ҳисоби амалга оширилади.
Такрорланувчи (систематик) хато. Бирор объектни ўлчаганда бир хил ишора билан ёки маълум бир қонуният билан такрорланадиган хатолик такрорланувчи хатолик дейилади. Такрорланувчи хатолик ўлчаш натижасига тузатма киритиш орқали тузатилади.
Тасодифий хато. Ўлчаш жараёнида тасодифий хато рўй бериши муқаррар, ўлчаш вақтида уни эътиборга олиб бўлмайди.
Тасодифий хатони катталиги, ишораси аввалдан маълум бўлмайди, катта миқдорда ўлчашни бажариш натижасида тасодифий хатолар қонуниятини аниқлаш мумкин. Тасодифий хатолар кўпчилик ҳолда эҳтимоллар назариясини қонуниятларига бўйсунади. Объектни ўлчаш натижаси l билан, уни ҳақиқий қиймати , орасидаги фарқ ∆ тасодифий хато бўлсин, яъни
. (4.1)
Агарда объект n марта ўлчанган бўлса, у ҳолда ҳар бир ўлчашдаги ҳақиқий тасодифий хато қуйидагига тенг бўлади:

(4.2)
.
Тасодифий хатолар қуйидаги хусусиятларга эга эканлиги аниқланган:

1.